Bibliofilskie konwersacje - "Nie myśl, że książki znikną"

Nie myśl, że książki znikną

Umberto Eco, Jean Claude Carriere

Tytuł oryginału: N'esperez pas vous debarrasser des livres

Tłumaczenie: Jan Kortas

Wydawnictwo: W.A.B.

Liczba stron: 277

Wyobraźmy sobie, że umożliwiono nam przysłuchiwanie się konwersacji dwójki ludzi, przy czym nie jest to błaha pogawędka dotycząca gotówki oraz sposobów jej pomnażania, nie jest to również przepełniona patosem dyskusja poświęcona onkologicznym zagadnieniom. Dialog dotyczy rzeczy z jednej strony przyziemnych, bowiem wykonanych z materialnego tworzywa, z drugiej zaś niezwykle wartościowych, bowiem odznaczających się niewątpliwymi własnościami do pobudzania ludzkiej wyobraźni i rozumu. Zdradźmy jeszcze, że potencjalnymi interlokutorami byliby zapaleni bibliofile, o sporej charyzmie oraz stosunkowo szerokich horyzontach myślowych. Przedmiotem rozmowy byłyby oczywiście książki. Jeśli roztaczana wizja brzmi dla was atrakcyjnie, to serdecznie zapraszam do lektury dzieła Nie myśl, że książki znikną, które jest zapiskiem rozhoworu między Umberto Eco a Jeanem-Claude’em Carrière.

Umberto Eco, urodzony w 1932 roku we włoskiej Alessandrii, to artysta, którego przedstawiać nie trzeba. Wybitny filozof i semiolog, mediewista, profesor uniwersytecki oraz pisarz na stałe zapisał się w powszechnej świadomości jako autor powieści Imię róży, która doczekała się ekranizacji z Seanem Connerym w roli głównej. Warto mieć jednak świadomość, że Eco ma na swoim koncie inne, nie mniej interesujące dzieła jak choćby Wahadło Foucaulta, Cmentarz w Pradze, Wyspa dnia poprzedniego czy Temat na pierwszą stronę. Eco to także uznany felietonista i eseista – Historia brzydoty, Historia piękna czy Zapiski na pudełku od zapałek to tylko część twórczości, z którą może zapoznać się polski czytelnik. Równie prominentną postacią jest rozmówca włoskiego mistrza słowa. Jean Claude Carrière (ur. 1931 r.) to francuski pisarz, scenarzysta filmowy oraz dramaturg. Artysta zasłynął współpracą z wieloma nieprzeciętnymi reżyserami, wśród których należy wymienić Luisa Buñuela, Miloša Formana, Constantina Costę-Gavrasa czy Andrzeja Wajdę. Carrière był trzykrotnie nominowany do Oscara za najlepszy scenariusz, m.in. za Nieznośną lekkość bytu, adaptację filmową najgłośniejszego dzieła czeskiego literata, Milana Kundery. Już sam dorobek artystyczny obu panów zdaje się być zapowiedzią arcyciekawej lektury, chociaż z pewnością znajdą się czytelnicy, którzy mogą obawiać się przerostu formy nad treścią. Ale bez obaw! Zarówno Umberto Eco jak i Jean Claude Carrière to urodzeni erudyci, którzy ze swadą i animuszem poruszają następne interesujące tematy, pozostające w okołoksiążkowej orbicie. Niepoślednią rolę odgrywa także francuski żurnalista Jean-Philippe de Tonnac, który przeprowadził cały wywiad, moderując całą dyskusję, dyskretnie podsuwając kwestie godne omówienia.

Utwór rozpoczyna się od tezy autorstwa Jeana-Philippe’a de Tonnaca, że rozmyślania poświęcone zagadnieniu czy narodziny e-booków są jednoznaczne ze śmiercią książek papierowych są bezproduktywne i zwyczajnie szkoda na nie czasu. Format elektroniczny to jedynie kolejny nośnik informacji, który jednak nie będzie w stanie w pełni wyprzeć swojego poprzednika w najbliższej perspektywie czasowej. De Tonnac sugeruje koncentrację na mniej odległym horyzoncie zdarzeń, pragnąc przewidzieć potencjalne zmiany, jakie przyniesie rozpowszechnienie nowego nośnika treści oraz co w związku z tym można zyskać, a co stracić. Już przy okazji tej pierwszej myśli pojawiają się ciekawe spostrzeżenia, którymi dzielą się Umberto Eco jak i Jean Claude Carrière. Najbardziej interesującym zdaje się być fakt, że książka sama w sobie postrzegana jest przez obu artystów jako wynalazek doskonały, nieco metaforycznie określany mianem koła ludzkiej wyobraźni i wiedzy. Sama idea zapisywania rozważań, spostrzeżeń, refleksji jest wymysłem niezwykle ważnym dla ludzkiej cywilizacji, wręcz fundamentalnym dla jej rozwoju. Jednocześnie jest to rzecz niemal immanentna dla człowieczej natury, ponieważ książka to ciąg znaków, natomiast owe znaki, czyli pismo to jakby przedłużenie ręki. Stąd właśnie stwierdzenie, że książka zawiera w sobie pewnego rodzaju pierwiastki biologiczne. We wstępnych przemyśleniach nie zabrakło także pytań pokroju, czym właściwie jest książka, w jakim stopniu dzieła międzynarodowej literatury na przestrzeni wieków oddają i przybliżają rozwój ludzkiego umysłu oraz jaki wizerunek świata one przedstawiają.

Wśród poruszanych kwestii wymieniona jest także kultura, która również doczekała się ciekawych definicji. Intrygująca jest choćby teza, zgodnie z którą jest to to, co zostaje (w znaczeniu: przedmioty, zapiski i dzieła ludzkiej aktywności), podczas gdy wszystko inne uległo zapomnieniu. Wspominając podział rzeczy na te, którym uda się oprzeć niszczącemu działaniu czasu oraz te, które odchodzą w niebyt, interlokutorzy sygnalizują, że pamięć kulturowa, a więc zbiornik służący magazynowaniu danych, z racji ograniczonej pojemności jest jednocześnie selektorem, starającym się odrzucać informacje uznane za zbędne, nieprzydatne bądź fałszywe. Ponadto rozmówcy zwracają uwagę na fakt, że rolę filtra nierzadko spełniały takie czynniki jak cenzura, głupota, inkwizycja, ignorancja, nieuwaga czy niedbalstwo prowadzące do wybuchów pożarów – zatem oprócz selekcji pozytywnej, starającej się zachować to co najwartościowsze, występowała również selekcja negatywna, której celem było niszczenie, zagłada, ograniczanie nakładu, itd. W świetle tych rozważań rodzi się pytanie czy utwory zaliczane do klasyki gatunku zawsze są najbardziej reprezentatywnymi płodami oraz w jakim stopniu to przypadek sprawił, że udało im się przetrwać to czasów obecnych. Czy przypadkiem ofiarami bibliocaustu nie padały prace lepsze, cenniejsze, po których dzisiaj pozostałe jedynie echa, nikłe ślady dawnej wielkości? Przy okazji dyskusji na temat roli ślepego trafu w formowaniu się literackiej spuścizny, pojawia się jeszcze jedna pociągająca kwestia – w jakim kierunku winny być prowadzone rozważania poświęcone książkom, na jakich sprawach należy się skoncentrować? Czy powinno prezentować się ubóstwo myśli dumne eksponowane na łamach masowych produkcji literackich czy raczej brać pod uwagę pozycje wyłącznie najwybitniejsze, niczym soczewka skupiające kulturowe wzorce? W końcu zasadniczą funkcją książki jest próba zachowania tego, co może zostać w przyszłości pominięte przez zawodną ludzką pamięć, ale czy od mroków niebytu zawsze staramy się uchronić to, co najcenniejsze?

Zahaczając o literackie twory, będące świadectwem ciemnoty i miałkości, należy nadmienić, że zarówno Umberto Eco jak jak i Jean Claude Carrière to fascynaci głupoty, która traktowana jest przez nich jako odkrywcza, inspirująca, bogata w treść i w pewnym sensie szczera oraz prawdziwa. Obaj panowie są przeciwnikami agresywnej durnoty, która dąży do ostatecznych rozstrzygnięć, kategorycznych oświadczeń oraz bezrozumnej wiary w ogólnie znane prawdy, itd., ale obaj pozostają pod jej urokiem, bowiem jako rzecz całkiem powszechna, jest ona w stanie powiedzieć bardzo wiele zarówno o społeczeństwie jak i mentalności danych czasów. Wisienką na torcie jest subiektywny wybór najbardziej absurdalnych książek i autorów dokonany przez obu myślicieli. Lista, jak na pasjonatów głupoty i erudytów przystało, jest dość pokaźna i pozwala czytelnikowi dowiedzieć się, że papier marnowano m.in. na pozycje poświęcone wadom wykałaczek, technikom wbijania na pal czy anormalnej defekacji u przedstawicieli narodu niemieckiego.

Nie myśl, że książki znikną to fascynujący utwór, który czyta się z ogromną przyjemnością. Mnogość poruszanych tematów powoduje, że dzieło jest ciekawe i wieloaspektowe. Obaj artyści zwracają uwagę na szereg aktualnych zagadnień, prezentując swoje punkty widzenia oraz przemyślenia. Interesujące jest choćby spojrzenie na Internet, który traktowany jest jako bank informacji i skarbiec relacji. Jednocześnie jest to narzędzie pełne wad, z których najpoważniejsze to brak selekcji napływających danych ich hierarchizacji oraz weryfikacji. Ciekawie rozpatrywane jest również porozumienie, do jakiego dochodzi na co dzień pomiędzy poszczególnymi ludźmi – wg Umberto Eco jak i Jeana Claude’a Carrière wymiana doświadczeń, kontakt z bliźnim możliwy jest dzięki wspólnemu kulturowemu dziedzictwu, które przez wieki działa na zasadzie filtra zatrzymując pewne treści, innym zaś pozwalając zniknąć w odmętach czasu. Wspólna wiedza, spuścizna przodków pozwala osobnikom ludzkim wzajemnie się komunikować. Przy okazji tych rozważań Eco sygnalizuje następne zagrożenie, jakie niesie za sobą Internet – z uwagi na fakt, że zmusza on nas do samodzielnego selekcjonowania informacji, istnieje ryzyko wystąpienia sytuacji, w której przestanie istnieć płaszczyzna wspólnego dialogu.

Krótko reasumując, Nie myśl, że książki znikną to bardzo frapująca lektura. Mimo, iż jest to zapis konwersacji prowadzonej przez dwóch erudytów oraz teoretyków literatury, treść jest w pełni zrozumiała, a cała rozmowa utrzymana jest w lekkim, momentami zabawnym stylu. Czyta się ją z niekłamaną przyjemnością, szczególnie, kiedy człowiek zalicza się do gatunku mola książkowego. Poruszane tematy, dotyczące m.in. wielkości własnych biblioteczek i technik gospodarowania przestrzenią mieszkania, by pomieścić wszystkie woluminy; rozmów o tytułach, jakich nie miało się okazji przeczytać, z którymi nie zetknęliśmy się osobiście czy opisujące metodę leżakowania zakupionych dzieł, pozwalając na to, by dojrzały, napęczniały treścią, stojącą w wyraźnej opozycji do współczesnej manii nowości, zgodnie z którą literackie dzieła posiadają termin użyteczności, to z pewnością kwestie interesujące niejednego bibliofila. Zatem jeśli lubicie książki traktujące o książkach i dodatkowo pragniecie spędzić swój czytelniczy czas w doborowym towarzystwie osobników oczytanych i inteligentnych, to serdecznie zapraszam do lektury Nie myśl, że książki znikną.

Wasz Ambrose