Nigdy więcej człowiekiem

Zatracenie

Osamu Dazai

Tytuł oryginału: Ningen Shikkaku

Tłumaczenie: Henryk Lipszyc

Wydawnictwo: Czytelnik

Liczba stron: 132

Zgodnie z powszechnym mniemaniem, człowiek nie jest samotną wyspą i w trakcie swojej egzystencji nie potrafi obejść się bez innych ludzi. Uważa się, że społeczność, grupa, tłum, naród tudzież inne zbiorowości są nieodzowną składową ludzkiego życia, które umożliwiają kształtowanie się osobowości, formowanie poglądów, krystalizowanie się postaw. Ponadto praktycznie żaden ludzki osobnik nie jest samowystarczalny i aby zapewnić sobie rzeczy niezbędne do przetrwania, musi wchodzić we wszelakiej maści interakcje z ludzką masą. Warto mieć jednak świadomość, że w tym morzu istnień zawsze znajdą się samotnicy, nieznoszący żadnego towarzystwa oprócz własnego, dla których konieczność bytowania w większej społeczności, a co za tym idzie, obcowanie z ludźmi, wiąże się wyłącznie z negatywnymi przeżyciami. O tym jak wygląda codzienna egzystencja tego typu samotnej wyspy oraz jak wielkimi cierpieniami jest ona naznaczona, możemy przekonać się za sprawą lektury książki Zatracenie autorstwa Osamu Dazai.

Osamu Dazai to japoński literat żyjący w latach 1909 – 1948, którego twórczość miałem okazję poznać dzięki lekturze opowiadań Rybką być (z antologii Ballada o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiej) i Wizyta (ze zbioru Irys. Opowiadania japońskie) oraz powieści Zmierzch. Całkiem niedawno, na łamach wydawnictwa Czytelnik ukazało się kolejne dzieło tego japońskiego artysty. Zatracenie, któremu chciałbym poświęcić dzisiaj kilka słów, uchodzi za jedno z najważniejszych utworów współczesnej literatury japońskiej – książka ta w Kraju Kwitnącej Wiśni zajmuje drugie miejsce pod względem ilości sprzedanych egzemplarzy, ustępując miejsca jedynie Sednu rzeczy autorstwa Sōsekiego Natsume. Trudu przetłumaczenia tej interesującej powieści podjął się Henryk Lipszyc, polski japonista, który w latach 1991 – 1996 pełnił funkcję ambasadora Polski w Nipponie.

Zatracenie to napisana w formie pierwszoosobowego dziennika powieść, będąca rodzajem wyznania bądź rozrachunku, jaki prowadzi z własnym życiem główny bohater Ōba Yōzō. Protagonista, w sylwetce którego nietrudno dopatrzyć się osoby samego Osamu Dazai, dochodzi do smutnej konstatacji, że nie jest on godzien tego, by go określano go mianem człowieka (w tym momencie warto wspomnieć, że angielski tytuł brzmi No longer human. Książka stanowi zapis doświadczeń oraz refleksji, które złożyły się na powyższe stwierdzenie. Większość opisywanych sytuacji z życia głównego bohatera można odnaleźć także w biografii autora i z tego względu utwór zaliczany jest do gatunku Shishōsetsu, czyli powieści konfesyjnej. Dzieło w ogromnym stopniu koncentruje się na psychice i doznaniach protagonisty, który z rozbrajającą szczerością zagłębia się w mroczne zakamarki własnej duszy, wywlekając na światło dzienne najbardziej krępujące fakty ze swojego życia.

Postać głównego bohatera zwraca czytelniczą uwagę z racji na potężne, odczuwane od najmłodszych lat, przekonanie o nieprzystawaniu do ludzkiej wspólnoty. Świat odmalowany słowami Yōzō jawi się jako nieprzyjazne miejsce, w którym dominują obłuda, nieszczerość, kłamstwo, perfidia, dwulicowość oraz tanie pochlebstwa. Jest on obcy i wrogi, a w dodatku swoimi łapczywymi mackami penetruje każdą dziedzinę życia, ingerując w prywatność, wymuszając określone zachowania oraz przyjmowanie postaw sprzecznych z wewnętrznymi odczuciami. Naturalnym sprzymierzeńcem, który mógłby przynieść ulgę w codziennej walce z otoczeniem oraz stanowić rodzaj wsparcia w krytycznych momentach, wydaje się bliźni – ktoś, kogo warto pokochać i komu można zaufać bezgranicznie. Tyle, że w rzeczywistości, w której wegetuje Yozo nie ma miejsca dla drugiego człowieka. Protagonista, zagłębiony we własnym cierpieniu, rozkoszujący się swoimi psychicznymi bliznami, z czułością wysłuchujący cichej melodii wygrywanej przez własną melancholię, otacza się szczelnym kokonem nieprzystępności, który wyklucza wejście w bliższe interakcje z innym człowiekiem. Yōzō z pewnością może uchodzić za zapatrzonego w siebie egoistę, niezdolnego do opuszczenia granic własnego indywidualizmu, bez czego nie sposób prawdziwie kochać. Ale traktowanie go wyłącznie jako człowieka nie zainteresowanego niczym więcej poza własną osobą byłoby znacznym przekłamaniem i zbyt dużym uproszczeniem.

Można odnieść wrażenie, że niemoc w nawiązywaniu szczerych, międzyludzkich relacji, wynika z faktu, że główny bohater nie potrafi ujawnić swojej prawdziwej natury, która skrywana jest za fasadą pustej, ale jednak trudnej do rozgryzienia przez otoczenie, błazenady. Yōzō nie umie odkryć swojego rzeczywistego oblicza, zamiast którego nieustannie przywdziewa kolejne maski – żartownisia, wesołka, lekko przygłupawego dziwoląga uwielbiającego zabawiać otoczenie. Rola, w którą wciela się protagonista wynika z faktu, że nie rozumie on zasad, wedle których funkcjonuje świat. Niepojęta jest choćby banalna proza codzienności, zgodnie z którą człowiek, jeśli nie je, umiera, natomiast pracuje po to, aby jeść. Niemożność pojęcia prostych reguł, do których stosują się inni, jest przyczyną głębokiej izolacji. Yōzō, mimo, że pozornie egzystuje w ludzkich gromadach, jest osobnikiem wyalienowanym, pozostającym poza marginesem wydarzeń, stroniącym od towarzystwa.

Z uwagi na tą skrywaną naturę, Yōzō podobnie zresztą jak i Osamu Dazai, za sprawą wyłącznie pobieżnej biografii może być traktowany jako hulaka i utracjusz, alkoholik i libertyn, abnegat i hedonista, który swój byt podporządkował cielesnym uciechom, pozwalającym zatopić się w zapomnieniu. Pod tym względem lektura książki jest o tyle interesująca, że daje czytelnikowi sposobność, by zajrzeć pod cienką skorupę aktorstwa i sztuczności i dojrzeć prawdziwego człowieka (nawet, jeśli sam zainteresowany nie uważa się za godnego noszenia tego miana). Yōzō zmusza się do udawania błazna na wielkiej scenie życia, ale w głębi serca jest przeraźliwie samotnym człowiekiem, który nie dostrzega absolutnie żadnych szans na poprawę swojej sytuacji. Odmienność, inność, niemożność przycięcia swojego indywidualizmu do powszechnie przyjętego schematu powoduje, że Yōzō próbuje brnąć przez życie o własnych siłach, zawierając jedynie krótkie i ulotne znajomości. Ciężarem, niezmiennie ciążącym na plecach bohatera jest strach i obawa przed drugim człowiekiem, który zawsze sprawia wrażenie wroga, zagrożenia, niebezpieczeństwa.

Wszystkie fobie, z którymi zmaga się Yōzō, a więc lęk przed otoczeniem, poczucie obcości w ludzkiej gromadzie, bohater pragnie utopić w prowadzonej niby-egzystencji, którą śmiało można porównać do smutnej wegetacji. Sukcesywnie, krok po kroku, protagonista zagłębia się w mrocznej studni własnego pesymizmu i braku nadziei – ta droga zdaje się ścieżką prowadzącą do ostatecznego zatracenia, do anihilacji wszelkich cząstek człowieczeństwa, do nieuniknionej dyskwalifikacji jako ludzkiej istoty. Yōzō dobija do kolejnych przystani własnego upadku, brodząc w bagnie alkoholizmu, bujając w obłokach morfinistycznej iluzji, tonąc w upadlających kontaktach seksualnych. Niezrozumiany, odrzucony, pozbawiony poczucia własnej wartości, sam siebie traktujący nie lepiej niż śmiecia w wielkim rynsztoku życia.

Utwór, choć stosunkowo krótki, naładowany jest całą paletą emocji o najmroczniejszych odcieniach. Ale uwagę czytelnika zwraca także styl, w jakim został napisany. Książka składa się z właściwego dziennika oraz krótkiego wstępu i epilogu. Ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie dwóch narratorów – obok Yōzō, będącego autorem właściwej części dzieła, pojawia się jeszcze anonimowy pisarz, który wszedł w posiadanie notatek bohatera. Dzięki temu przejmująca historia Yōzō opatrzona jest dodatkowym komentarzem, który w pełni naświetla tragiczne losy człowieka niepotrafiącego przystosować się do życia w społeczeństwie.

Reasumując Zatracenie to bardzo dobra powieść, chociaż jej lektura jest bolesna i trudna. To swoisty manifest człowieka przegranego, któremu brakuje sił do bytowania we współczesnym świecie pełnym zasad, konwenansów, stereotypów i przesądów. Za sprawą Dazaia społeczeństwo zaczyna jawić się bardzo jako zbiór jednostek, które nie są w stanie poznać się wzajemnie, którym nigdy nie będzie dane zrozumieć się, co wiąże się z nieustanną walką i rywalizacją.

Wasz Ambrose 


Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: