Na deskach teatru życia - "Żart"

Żart

Milan Kundera

Tytuł oryginału: Žert

Tłumaczenie: Emilia Witwicka

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 232

Żarty, dowcipy, figle, psikusy. Dla wielu ludzi świat jest zbyt poważny i monotonny, żeby przez życie kroczyć z niezmiennie poważnym wyrazem twarzy, nieskażonym żadną emocją. W końcu zgodnie z wyświechtaną frazą śmiech to zdrowie – ta czynność, bez której trudno wyobrazić sobie ludzką egzystencję dostarcza świeżej dawki endorfin, poprawia humor, ułatwia nawiązywanie relacji z innymi osobnikami, pozwala spojrzeć na rzeczy z należytym dystansem. Śmiech, przejaw radości, dobrego humoru czy szczęścia, jest rzeczą na wskroś ludzką, stąd dziwne i nierzadko niebezpieczne wydają się jakiekolwiek próby jego ograniczania z przyczyn mniej lub bardziej wydumanych. Ale cenzorów śmiechu nigdy nie brakowało. Już Jorge, bohater Imienia róży, powieści autorstwa Umberto Eco stwierdza, że: Śmiech to słabość, zepsucie, jałowość naszego ciała. Jest rozrywką dla wieśniaka, swawolą dla opilca (…), pozostaje rzeczą nikczemną, obroną dla prostaczków, zdesakralizowaną tajemnicą dla gminu [1]. Natomiast o tym jak bolesne mogą być próby wywołania uśmiechu na twarzy uwielbianej niewiasty w ponurych czasach komunizmu, boleśnie przekonuje się jeden z bohaterów Żartu, utworu Milana Kundery.

Urodzony w 1929 roku w Brnie Milan Kundera to jeden z najlepiej znanych czeskich literatów, chociaż gwoli ścisłości należałoby rzec, że jest to także artysta francuski (w 1975 roku Kundera wyemigrował z Czechosłowacji i osiadł we Francji, a w 1981 roku przyjął francuskie obywatelstwo). Pisarz przyszedł na świat w inteligenckiej rodzinie, urodził się jako syn dyrektora Akademii Muzycznej w Brnie. Milan uczył się gry na fortepianie, ale edukację wyższą kontynuował na Uniwersytecie Karola w Pradze na wydziale literatury. Kundera należał do Czeskiej Partii Komunistycznej, ale w 1950 roku został z niej usunięty za działalność antypartyjną – wiązało się to również z koniecznością przerwania studiów. Ów incydent stał się przyczynkiem do napisania powieści Żart (1967), jednego z wcześniejszych dzieł Milana Kundery.

Utwór to smutna i nostalgiczna historia, w której pierwsze skrzypce odgrywa Ludwik Jahn – młody i zagorzały komunista, student ufny w potęgę wiedzy, który jednak skażony jest piętnem indywidualizmu oraz skłonnościami do niewybrednych żartów. Jeden z dowcipów – kilka słów skreślonych na kartce pocztowej, zaadresowanej do skrycie kochanej dziewczyny – przynosi wyjątkowo tragiczne konsekwencje, rzutujące na całe życie. Niewinne zdanie nabijające się z patosu i egzaltacji koleżanki, dzięki żarliwości w poszukiwaniu wrogów systemu oraz interpretacyjnym akrobacjom członków studenckiej organizacji partyjnej, urasta do działań defetystycznych najwyższej rangi – towarzysz Ludwik zostaje oskarżony o próby obalenia systemu komunistycznego i w konsekwencji karnie wydalony z uczelni oraz wyrzucony z partii. O młodego wyrzutka szybko upomina się armia, która posiada specjalne oddziały przeznaczone do reedukacji osobników o niepoprawnych politycznie poglądach. Ludwik trafia do kopalni, gdzie dni upływają na wielogodzinnej, podziemnej harówce. Zrozpaczony, bezsilny młody człowiek czuje się oszukany i niesprawiedliwie uznany za wroga systemu. Ogromną gorycz sprawia przede wszystkim zrównanie z recydywistami i szumowinami, którzy nie wierzą w komunistyczne idee. Dopiero z biegiem czasu Ludwik stopniowo uświadamia sobie, że zdecydowana większość jego kompanów to ludzie, tacy jak on – przypadkowo skazani ludzie, uznani za antypaństwowców z powodów równie błahych co i głupich. Odkrycie prowadzi do otwarcia oczy i przebudzenia – dotychczasowy świat zbudowany na wartościach socjalistycznych okazuje się mrzonką, mirażem, ułudą, która musi runąć pod ciężarem skrywanej pustki.

Żart, wbrew tytułowi, to mocno przygnębiająca opowieść, z zimną obojętnością prezentująca portrety ludzi, których skomplikowane i zawiłe życiowe losy prowadzą ostatecznie na mielizny klęsk i niepowodzeń. Każda z przedstawianych postaci wiedzie smutną egzystencję, która znacznie odbiega od wyobrażeń czynionych w wieku młodzieńczym. Wyznawane idee oraz mozolnie tworzony światopogląd nie wytrzymują zderzenia z brutalną i okrutną rzeczywistością. W miarę dorastania, następuje erozja ideologii – jej zdrada oraz zaprzeczenie, która wiąże się z wypieraniem się własnej osoby. Z tego względu bohaterowie to ludzie mocno sceptyczni, przepełnieni goryczą i zgorzknieniem, którzy doznane klęski skrywają pod maską bezwzględnego cynizmu.

Konfrontacja dwóch obrazów bohaterów – przepełnionej wiarą w przyszłość młodzieży oraz uszczypliwych i wypalonych ludzi dojrzałych – możliwa jest dzięki oryginalnej formie, zastosowanej przez Milana Kunderę. Żart opowiedziany jest z perspektywy kilku osób, które na dane wydarzenia patrzą z własnej, a więc indywidualnej i niepowtarzalnej perspektywy. Ta wielość spojrzenia na jednakowe sytuacje pozwala czytelnikowi zbudować pełną panoramę faktów i przekonać się w jak różny sposób ludzie podchodzą do tych samych epizodów i zajść oraz jak różnie ocenia się dane incydenty, kiedy do łańcucha zdarzeń dodawane są następne ogniwa. Charakterystyczną cechą Żartu są także liczne retrospekcje czynione przez głównych bohaterów, którzy chętnie zanurzają się w swoją przeszłość, próbując zrozumieć, jakie wybory i działania doprowadziły ich do obecnego miejsca na osi czasu.

Żart to także powieść o miłości, czy raczej o wyobrażeniach ludzi na temat tego uczucia. W dziele pojawiają przeróżne odcienie tej relacji, począwszy od miłości ojca do syna, poprzez miłość platoniczną skończywszy na mylnie branym za miłość fizycznym, czysto cielesnym pożądaniu. Miłość wyłaniająca się z kart kunderowskiego utworu jest czymś nieuchwytnym, odległym, wymykającym się ludzkiemu pojmowaniu – żaden z bohaterów, mimo usilnych prób i starań, nie potrafi jej odnaleźć. Wynika to z faktu, że protagoniści nie są w stanie zdobyć się na to, by w innych pokochać także to, co nie dotyczy bezpośrednio ich samych. Postacie przewijające się w snutej historii są pełne egoizmu i egocentryzmu – koncentrują się oni na własnych potrzebach, a w bliźnich poszukują jedynie osobnika gotowego zaspokajać ich potrzeby. Osobowość partnera ograniczana jest tylko do wyobrażeń, oczekiwań – bohaterom brakuje odwagi, by spróbować dogłębniej poznać drugiego człowieka i pokochać go z całym bagażem przeszłości, na który składają się popełnione w życiu błędy oraz niewłaściwie podjęte wybory. Z tego powodu protagoniści Żartu to w większości ludzie zawistni, rozczarowani, przegrani, rozbici i wewnętrznie puści. Egzystencja każdego z nich, marzenia, oczekiwania oraz nadzieje, okazują się kiepskim żartem, złośliwym chichotem losu, okrutną drwiną.

Tłem, na którym rozpostarto fabułę powieści, jest komunistyczna rzeczywistość powojennej Czechosłowacji. Utwór bardzo celnie ukazuje funkcjonowaniu totalitarnego systemu, który tłamsi jednostkę, bezwzględnie tępi wszelkie przejawy indywidualizmu oraz wychodzenia poza przyjęty schemat. Boleśnie przekonują się o tym przede wszystkim gorliwi wyznawcy, którzy zostają zdradzeni przez hołubioną ideologię, za funkcjonowanie której odpowiadają zwykli karierowicze i oportuniści. Żart uświadamia również, że żadna wielka idea mająca przeobrazić świat nie toleruje drwiny i lekceważenia, które traktowane są niczym rdza, zagrażająca trwałości całego systemu.

Krótko reasumując, Żart to ogromnie interesująca lektura. Jest to przykład prozy głęboko przemyślanej oraz niezwykle dojrzałej, która dobitnie pokazuje jak chłodne i racjonalne spojrzenie na świat ma jej autor. Ogromne wrażenie robi przede wszystkim literacka konstrukcja, która odznacza się wysokim stopniem wyrafinowania, a jej poszczególne elementy precyzyjnie się zazębiają. Utwór, z racji przyjętej formy narracji, może kojarzyć się z Szarańczą, powieściowym debiutem Gabriela Garcíi Márqueza. Tym co łączy oba dzieła jest także nawiązanie do roli antycznego fatum w życiu człowieka – bohaterowie Kundery również przekonują się, że ich wyobrażenia o własnym życiu znacznie rozmijają się z rzeczywistością oraz, że rzeczy i zdarzenia wynikłe z pomyłek, a więc z przypadku, ze ślepego trafu są równie realne jak te, które są konsekwencją logicznej konieczności i przemyślanych działań. Osobną kwestią, która stanowi zwieńczenie Żartu jako dzieła wielowymiarowego i wszechstronnego jest umiejętnie wpleciony i mocno eksponowany wątek folklorystyczny. Kundera odsłania przed czytelnikiem wierzenia, mity oraz tradycje mieszkańców Moraw, umożliwiając zagłębienie się w niezwykły świat słowackiej wsi, przesiąknięty rzewną muzyką grajków. Całość stanowi niezwykle spójną kompozycję, będącą literacką strawą, która powinna zadowolić nawet najbardziej wymagające czytelnicze podniebienia. Moje pierwsze spotkanie z Kunderą uznaję za bardzo udane. Serdecznie polecam.

Wasz Ambrose

---

[1] Umberto Eco, Imię róży, przeł. Adam Szymanowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988, s. 547