Grecka tragedia w kolumbijskim wydaniu - "Szarańcza"

Szarańcza

Gabriel García Márquez

Tytuł oryginału:  La hojarasca

Tłumaczenie: Carlos Marrodán Casas

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 168

Niemal każdy zapalony czytelnik musi mierzyć się ze swoimi literackimi wyrzutami sumienia – należą do nich tytuły bądź autorzy, z którymi od dawna obiecywaliśmy sobie zetknąć, a które z różnych przyczyn i zawirowań czasoprzestrzennych, wciąż pozostają dla nas terra incognita. Dla mnie, jako fana literatury iberoamerykańskiej, ogromnym brakiem w książkowych doświadczeniach była nieznajomość zmarłego w ubiegłym roku Gabriela Garcíi Márqueza, laureata literackiej Nagrody Nobla (przyznanej za powieści i opowiadania, w których fantazja i realizm łączą się w złożony świat poezji, odzwierciedlającej życie i konflikty całego kontynentu), uważanego za wybitnego przedstawiciela realizmu magicznego. Z racji faktu, że solennie kontynuuję moje postanowienie, by regularnie sięgać po twórców z Ameryki Łacińskiej, zdecydowałem się wreszcie przełamać pierwsze lody i poznać legendarnego Kolumbijczyka. Po krótkim namyśle przy bibliotecznej półce, mój wybór padł na powieściowy debiut Márqueza, dzieło zatytułowane Szarańcza, napisane w 1947 roku, choć po raz pierwszy wydane dopiero 8 lat później.

Macondo, niewielkie na wpół wymarłe miasteczko, powstałe z ludzkich odpadków przybyłych z okolicznych wiosek, które powoli chyli się ku upadkowi po burzliwym acz krótkim okresie ekonomicznego prosperity. Do powszechnej wiadomości dociera wiadomość, że oto umarł doktor, osobnik darzony nienawiścią przez niemal wszystkich mieszkańców. Lata zachłannego, wręcz wygłodniałego wyczekiwania na trupi fetor bijący od ciała lekarza nareszcie dobiegają końca. Śmierć zabrała człowieka, którego zgonu pragnęło tak wielu. Ale to nie koniec naznaczonej słodkawym smrodem zemsty obywateli Macondo. Ponieważ nieszczęsny doktor sam odebrał sobie życie, to wedle wszelkich prawideł religii nie może on liczyć na chrześcijański pochówek – wrogowie lekarza zyskują pretekst, by potraktować ludzkie truchło, zdane na łaskę upału oraz much, niczym odpad, kawałek śmiecia, który musi cierpliwie czekać na swoją kolej, by zostać uprzątniętym przez miejskie służby. Odór rozkładających się zwłok z wolna zaczyna wzbijać się w powietrze jako symbol klęski medyka i ostatecznego tryumfu jego oponentów. Ale czy w miasteczku nie znajdzie się przypadkiem ktoś, kto wbrew przyjętym konwenansom ośmieli się spełnić miłosierny uczynek, ostatni obowiązek wobec zmarłego, nawet pod groźbą ściągnięcia na siebie piętna infamii?

Utwór otwiera fragment Antygony, antycznego dramatu Sofoklesa, w którym przekazane zostaje obwieszczenia Kreona, nowego władcy Teb – zabrania on grzebania trupa Polinika pod groźbą śmierci przez ukamienowanie. Cytat z miejsca sygnalizuje, że historię opowiedzianą przez Gabriela Garcíę Márqueza można potraktować jako współczesną wersję greckiej tragedii, w której bardzo wyraźnie został zarysowany konflikt tragiczny. Obie strony, a więc mściwy lud oraz śmiałek, który postanawia wyłamać się i kontestuje wolę większości, posiadają swoje racje. Mieszkańcy Macondo po tym jak zostali potraktowani przez doktora, długo, ale sukcesywnie i niestrudzenie, liczyli lata, dni oraz godziny, które doprowadzą wreszcie do zgonu znienawidzonego człowieka, przynoszącego rozkosz płynącą nie tylko z powodu jego śmierci, ale i niechybnej hańby, jaką mu przyrzekli. Żądza odpłaty za doznane krzywdy, chęć odwetu za karygodne decyzje lekarza mogą być traktowane jako wyczekiwanie sprawiedliwości, jako wola przeprowadzenia należytego rozrachunku. Miejska społeczność, żyjąca według jasnych i klarownych zasad, do których nie potrafił przystosować się medyk, jawi się jako sędzia, zmuszony do podjęcia surowego, lecz w pełni zasłużonego wyroku. Zupełnie inaczej prezentuje się sytuacja pułkownika, szanowanego obywatela miasta, który postanawia podjąć się naturalnego obowiązku pogrzebania zmarłego. Kierowany racjami moralnymi oraz wspomnieniami z odległej przeszłości postanawia oddać ostatnią przysługę nieboszczykowi, chociaż w pełni zdaje on sobie sprawę z dezaprobaty i złości, fali wściekłych uczuć, jakie wzbudzą jego działania. Niejako z lęku, z obawy, nie będąc w stanie samotnie stawić czoła zapiekłej niechęci mieszkańców, pułkownik nalega, by w wyprawionym przez niego pogrzebie uczestniczyła jego córka Izabela oraz wnuk. Rodzina pełni funkcję wsparcia, pomocy, ale i ochronnej tarczy, której być może uda się chociaż odrobinę zmniejszyć impet negatywnych emocji. Czyn ma mieć charakter bardziej ludzki, uniwersalny, a mniej osobisty i wyzywający – zgodnie z żywionymi nadziejami, obecność najbliższych powinna znieść piętno prowokacyjnego indywidualizmu oraz wyzywającego nieposłuszeństwa jednostki.

Dla nas pojawienie się córki oraz wnuka jest o tyle interesujące, że dzięki ich obecności, czytelnik raczony jest narracyjnym trójgłosem. Śledząc zachodzące wydarzenia, czynimy to za sprawą trójki bohaterów, poznając ich myśli, odczucia oraz refleksje. Perspektywa dziecka, będącego wnikliwym oraz ciekawskim obserwatorem, pozwala dostrzec nagie fakty, bez koncentrowania się na ich wymowie oraz znaczeniu, które dla młodego umysłu mogą być zbyt skomplikowane i zawiłe, a przez to nie w pełni zrozumiałe. Dziecko pilnie postrzega otaczający je świat ludzi dorosłych, chociaż wiele zachowań tych osobników wymyka się interpretacyjnym możliwościom. Natomiast fakty i zdarzenia, ujęte z płaszczyzny, na której egzystują dojrzali ludzie, tj. pułkownik oraz jego córka, umożliwiają bardziej wieloaspektową optykę. Liczne reminiscencje, retrospekcje odsłaniają przeszłość, na fundamencie której wyrósł impas teraźniejszości. Drobne gesty, pozornie błahe słowa, niespełnione prośby, wykrzyczane wyrzuty składają się na dramat, uzupełniany o kolejne odsłony.

Szarańcza to powieściowy debiut Gabriela Garcí Márqueza, chociaż książka przypomina bardziej utwór doświadczonego literata, który bawi się słowem niczym zdolny plastyk podległym mu tworzywem, z jakiego powstaje barwny kolarz. Powieść przykuwa uwagę z racji na styl, w jakim została utrzymana. Pierwszoosobowy narrator w trzech postaciach, zaburzenia czasowej chronologii, wprowadzone do fabuły elementy niezwykłe, nadprzyrodzone, wymykające się ludzkiemu pojmowaniu, ludowe wierzenia oraz przesądy jasno sygnalizują, że Márquez słusznie uważany jest za jednego z twórców realizmu magicznego, gatunku charakterystycznego dla południowoamerykańskiego kontynentu. Kolumbijski mistrz słowa chętnie kreuje wydarzenia, które traktowane fakty niezależne, odrębne, sprawiają wrażenie wyłącznie nietypowych zbiegów okoliczności, ciekawych koincydencji – ale ich natłok, ścisk, równoczesność występowania każą wierzyć, że w życie szarych i zwyczajnych ludzi zaplątały się niezwykłe moce. Bardzo interesującym zabiegiem, który skojarzył mi się z opowiadaniem Osaczenie ze zbioru Wojna czasu, pióra kubańskiego pisarza Alejo Carpentiera jest pewnego rodzaju egzystencjalna dwoistość. Autor prezentuje czytelnikowi parę bohaterów, wspomnianego lekarza oraz proboszcza, którzy pozornie mają ze sobą niewiele wspólnego, ledwie się znają, bytując bardziej obok siebie niż wspólnie, a których losy w pewien sposób splatają się ze sobą, wzajemnie zazębiają oraz uzupełniają, o czym jednak sami zainteresowani nie mają najmniejszego pojęcia. Dopiero czytelnik dostępuje łaski ujrzenia tej paralelności, która przywodzi na myśl awers i rewers, zło i dobro, a więc wartości zawsze występuje wspólnie, będące nierozerwalne. Nieprzypadkowo lekarz i proboszcz są do siebie fizycznie podobni, w oczach pułkownika mogliby nawet uchodzić za braci, ale mentalnie stanowią swoje zaprzeczenie, przeciwieństwo. Jeden z nich mozolnie acz sukcesywnie pnie się w górę, drugi zaś powoli zmierza ku otchłani klęski – dwa wektory o takim samym module, lecz przeciwnym grocie. Para, która moim zdaniem doskonale odzwierciedla dwoistość ludzkiej natury, pełnej sprzeczności i niezgodności. Ponadto warto zwrócić też uwagę na postać samego medyka, z którym wiąże się cała symfonia pomyłek – lekarz błędnie brany jest za proboszcza, za wojskowego, wreszcie za … lekarza. Tymczasem okazuje się, że doktor nie jest żadną osobą, za którą się go uważa, można więc stwierdzić, że jest on nikim – osobą bezwartościową, co sprawia, że bardzo łatwo jest skoncentrować na nim amorficzny gniew mieszkańców miasteczka.

Godny uwagi jest także tytuł powieści, którzy skrzy się bogatą symboliką. Szarańcza wędrowna to szeroko rozprzestrzeniony gatunek owada, który potrafi wytwarzać fazę stadną, zdolną do odbywania dalekich wędrówek. Kojarzy się ona z mrowiem, nieprzeliczoną ilością, mnogością, ale i bezkształtnością, amorfizmem. Jest zatem niczym ogromny, ale anonimowy tłum, w skład którego wchodzą osobnicy pozbawieni znamion indywidualizmu – to szara ludzka breja, masa złożona z powtarzalnych elementów, które w przypadku zużycia bez problemu można wyjąć i zastąpić. W tym kontekście tekst powieści można odczytać jako konfrontację jednostki z otaczającym ją społeczeństwem, walką o to, by mimo odmiennej filozofii, intelektualnej samodzielności, samowystarczalności, nie zostać zepchniętym na margines. Pułkownik, doktor czy proboszcz, każdy na swój niepowtarzalny sposób, to osobnicy, którzy ośmielają się walczyć z formą, wyłamywać ze schematów, profanować utarte wierzenia i obyczaje – wszyscy oni skazani są na samotny pojedynek, którego stawką jest możliwość stanowienia o własnej egzystencji, wolnej od odgórnych nakazów i powinności.

Ale szarańcza to także amerykańskie kampanie nawiedzające iberoamerykański kontynent, które z dnia na dzień przybywają do danego miasteczka, niosąc ze sobą chmarę wyrzutków, odszczepieńców, ludzi ze społecznego marginesu oraz cudzoziemców, zainteresowanych jedynie szybkim zyskiem, przynosząc chwilowe, ale złudne bogactwa, możliwości, które przedzierzgają się w gorycz porażki i niespełnienia – błyskawiczna i agresywna eksploatacja sprawiają, że po krótkim okresie ekonomicznego boomu, osady przeradzają się w żywe skanseny, pozostawiając bezczynnych i apatycznych ludzi, dręczonych wspomnieniami dostatniej przeszłości i piekącym bólem przytłaczającej, statycznej teraźniejszości. W tym ujęciu, Szarańcza świetnie współgra ze zbiorem Martwe domy. Nowe miasteczko, autorstwa Wenezuelczyka, Miguela Otero Silvy, w którym ukazano wybuch czarnej gorączki, związanej z odkryciem bogatych pokładów złóż ropy naftowej w Wenezueli.

Reasumując krótko, uważam, że warto poświęcić chwilę swojej czytelniczej uwagi na Szarańczę, literacki debiut Gabriela Garcí Márqueza. W moim odczuciu, skromna objętościowo powieść śmiało może uchodzić za kwintesencję iberoamerykańskiej literatury – znajdziemy tu zarówno elementy realizmu magicznego, kwestie społeczne jak również krytykę brutalnej, imperialistycznej polityki amerykańskiej. Ponadto Márquez w interesujący sposób odświeżył antyczny dramat Sofoklesa, prezentując współczesne okoliczności, w których imperatywy moralne ścierają się z zakazami, narzucanymi przez prawo, które w demokratycznych ustrojach jest przecież wolą większości.

Wasz Ambrose