Osamu Dazai "Zmierzch" - A kiedy wreszcie nadciągnie zmrok...

Zmierzch

Osamu Dazai

Tytuł oryginału:  Shayō

Tłumaczenie: Mikołaj Melanowicz

Wydawnictwo: Dialog

Seria: Skarby Orientu

Liczba stron: 162

Moralność to ogół norm, zasad oraz wzorców, które definiują zakres poglądów oraz zachowań uważanych za właściwie w danej społeczności. Schematy te są na ogół mocno utarte i w ciągu lat zmieniają się w nieznacznym stopniu. Każda jednostka, która nie potrafi podporządkować się sztywnym regułom i regularnie łamie przyjęte konwenanse, szybko doczekuje się miana buntownika czy kontestatora. Niszczycieli czy wrogów Formy nie brakuje w żadnym kraju bądź epoce. Za takiego burzyciela dobrego smaku śmiało można uznać Osamu Dazaiego, artystę z Kraju Kwitnącej Wiśni, z którego twórczością zetknąłem się już za sprawą opowiadań Rybką być oraz Wizyta. Niedawno miałem okazję przeczytać krótką powieść autorstwa tego japońskiego pisarza zatytułowaną Zmierzch.

 

Główną bohaterką utworu jest Kazuko, niespełna trzydziestoletnia kobieta, która razem z matką stara się przetrwać w zniszczonej wojenną zawieruchą Japonii. Wdowa oraz córka nie mogą pozwolić sobie na prowadzenie dotychczasowej, dość wystawnej egzystencji. Jako przedstawicielki jednego z arystokratycznych rodów bezradnie patrzą na stopniowe zanikanie rodzinnego majątku, który topnieje w zastraszającym tempie. Finansowe problemy osiągają coraz poważniejsze rozmiary i w końcu obie panie zmuszone są opuścić Tokio. Dzięki wsparciu wuja udaje im się odkupić skromną willę na półwyspie Izu, gdzie przyjdzie im pędzić wręcz pustelniczy żywot. Kazuko coraz więcej czasu poświęca na pielęgnację rodzicielki, która wyraźnie podupada na zdrowiu. Zdaje się, że starsza pani zupełnie utraciła wolę życia, nie mając już sił, zarówno fizycznych jak i psychicznych, by mierzyć się z wszystkimi przeciwnościami losu. Konieczność opuszczenia rodowej siedziby, gdzie spoczął jej mąż oraz brak wiadomości od syna, po którym od momentu wysłania w wir walk na wyspach Południowego Pacyfiku słuch wszelki zaginął, zupełnie nadwątliły siły starszej pani. Ponadto świat zdaje się pogrążać w kompletnym szaleństwie, pławiąc się w krwawym chaosie. Ale to nie wszystkie troski i niepokoje, którym musi podołać coraz słabsze serce matki Kazuko.

Dzieło Osamu Dazaiego jest bardzo ciekawe z uwagi na okres, w jakim została osadzona akcja. Z jednej strony następuje zmierzch marzeń o imperialistycznej potędze Japonii, która jako państwo poniosła sromotną klęskę w II wojnie światowej. Jednocześnie kończy się era wielkich rodów oraz arystokracji, które odgrywają coraz bardziej marginalną rolę na politycznej scenie Nipponu. Kraj, w którym do momentu zrzucenia bomb atomowych, planowano bronić się do ostatniej kropli krwi jest mocno pokiereszowany, a wiele miast zamieniło się w gruzy i pogorzeliska. Tuż po zakończeniu działań wojennych przemysł oraz inne dziedziny gospodarki kuleją, szaleje za to ogromny niedobór żywności i wywołany nim głód. W tych skrajnych warunkach w społeczeństwie japońskim dochodzi do swoistego przewartościowania – na wiele kobiet, które dotychczas pełniły funkcję tła, zawsze trzymając się na uboczu i będąc poza głównym nurtem wydarzeń, spada nagle ciężar odpowiedzialności za zdziesiątkowaną rodzinę. Z dnia na dzień Japonki stają się głównymi żywicielkami oraz finansowymi filarami rodziny, co świetnie widać w krótkich opowiadaniach Hayashi Fumiko (Tokio ze zbioru Irys. Opowiadania japońskie oraz Kości z tomu Cień wschodzącego słońca). W podobnej sytuacji znajduje się Kazuko, która dotychczas nigdy nie skalała swoich rąk pracą – dopiero w trakcie wojny przychodzi jej pochylić plecy i poznać znój mechanicznie powtarzanych czynności oraz fizycznego wysiłku.

Tytułowy zmierzch można odczytywać także jako koniec ery arystokracji, której symbolem jest z wolna dogorywająca, słabnąca z każdym dniem matka. Ostatnia dama Japonii uosabia tradycję oraz kulturę świata, który sukcesywnie zanika, blaknie, staje się historią, ustępując pola bezwzględnej nowoczesności. Ponadto zmierzch to oznaka ciemności, a więc rzeczy nieznanych i jednocześnie przerażających, budzących niepokój oraz lęk – dokładnie takie odczucia dominują w okresie powojennym w Japonii, będącym czasem gwałtownych przemian, przewartościowania i upadku autorytetów. Nikt jeszcze nie wie, co przyniesie nowe, trudno odgadnąć własną przyszłość – wszystko pogrążone jest w ciemnych barwach, a świt zdaje się być nieskończenie odległy, chociaż nie powinno się zapominać, że i on kiedyś nadejdzie.

Co interesujące do niszczenia świata idei, którym hołdowała matka przyczynia się także kochająca ją Kazuko. Wciąż jeszcze młoda kobieta podejmuje konfrontację z otoczeniem i skostniałą rzeczywistością, rzucając im śmiałe wyzwanie, nie licząc się do końca z konsekwencjami podjętych działań. Wychodzi ona poza ciasne granice odebranego wychowania przepełnionego koniecznością posłuszeństwa i biernej akceptacji swojego losu kreowanego przez innych. Kazuko pewnie chwyta przędzę wydarzeń we własne ręce, chociaż przy okazji przekracza powszechnie przyjęte granice dobrego smaku, wyłamując się z surowych schematów i dogmatycznych reguł, co wiąże się z izolacją oraz surową krytyką. Można jednak stwierdzić, że to właśnie Kazuko jako pierwsza dostrzega nieuchronny świt będąc naturalnym towarzyszem nadchodzącego zmierzchu – świat nowych reguł, wyzwolenia, emancypacji i niezależności. Z tego względu postać dziewczyny jest najbarwniejszą spośród zaprezentowanych bohaterów – śmiało można uznać ją za kobietę wyzwoloną, która na skutek doznanych krzywd staje się świadoma własnej wartości i przekonuje się, że także ona posiada do szczęścia osobistego.

Równie ciekawie przedstawia się osoba Naojiego, młodszego brata Kazuko. Młodzieniec to typowy utracjusz i hulaka, który ostatnie pieniądze przepuszcza na trunki oraz opium. Jego pasją jest pisarstwo, posiada znajomości w literackim światku. Z rodziną nie żyje w zbyt zażyłych relacjach, traktując jej członków głównie jako sponsorów łożących pieniądze na kolejne nocne eskapady. W swoich intelektualnych rozważaniach zahacza o tematy związane z komunizmem oraz Jezusowym nauczaniem. Sylwetka Naojiego jest o tyle interesująca, że wiele elementów biograficznych jest zbliżonych do życiorysu samego Osamu Dazaiego. Japoński artysta, śmiertelny wróg dogmatów i konformizmu, samobójca i libertyn to swoista ikona japońskiej literatury – uchodzi za symbol młodzieńczego buntu, przeciwnika zakłamania i dwulicowości oraz propagatora życia w zgodzie z własną naturą. Za sprawą Naojiego, portret samego autora, Osamu Dazaiego jest barwniejszy oraz pełniejszy.

Zmierzch to także swoisty manifest, głos młodego pokolenia, które zostało oszukane i wykorzystane przez swoich rodziców oraz dziadków i na skutek tego utraciło do nich zaufanie. Wszelkie wpajane zasady, wzorce, ideały, którym winno się podporządkować okazują się płonne, nieprawdziwe albo zdradzieckie – ich fałsz wyziera w pełni w trakcie straszliwej wojny, która pustoszy ludzkie umysły, udowadniając, że człowiek to najdziksze zwierzę, jakie kiedykolwiek zamieszkiwało ziemię. Prawdopodobnie w tym należy doszukiwać się źródła kontestacji, czyli zaprzeczania powszechnie przyjętym normom, oporu wobec ścisłych reguł czy braku akceptacji dla bezwzględnej dyscypliny i ścisłego podporządkowania. 

Podsumowując, Zmierzch to bardzo ciekawa lektura, która na przykładzie postaw młodej, samotnej, ale świadomej własnej wartości Kazuko oraz jej brata, hedonisty i utracjusza Naojiego, prezentuje różne formy buntu wobec surowych i sztywnych imperatywów. Utwór to również interesujący zapis przemian, zachodzących w Japonii po II wojnie światowej. Warto podkreślić, że polskie wydanie zostało wzbogacone o bardzo interesujące posłowie autorstwa niezastąpionego japonisty, profesora Mikołaja Melanowicza, w którym przedstawiono sylwetkę autora oraz okoliczności powstania utworu. Szczególnie cenna okazała się dla mnie informacja, iż Zmierzch w dużej mierze napisany został w oparciu o fragmenty Dziennika zmierzchu, prywatnego dziennika prowadzonego przez Ōtę Shizuko, wielbicielkę i kochankę Osamu Dazaiego.

Wasz Ambrose

Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: