Hominis Caritas Est

Szaleniec?

Shūsaku Endō

Tytuł oryginału: Obaka-san

Tłumaczenie: Izabela Denysenko

Wydawnictwo: Instytut Wydawniczy Pax

Liczba stron: 179

Zgodnie ze słownikiem języka polskiego szaleniec to osoba chora umysłowa, bądź nie panująca nad swoimi uczuciami, nielicząca się z niebezpieczeństwem, postępująca w sposób nieprzemyślany, raptowny. Określenie to zarezerwowane jest dla osobników, których działanie jest dla nas niezrozumiałe, które zdaje się nie przynosić żadnych pozytywnych konsekwencji, które w związku z tym jest daremne i próżne, a więc szalone. Wyrażenie cechuje się pejoratywnym wydźwiękiem, ale również stronniczym charakterem – o miano szaleńca nietrudno, szczególnie, jeśli idzie się przez życie własną ścieżką, nie zdradzając przy tym motywów, którymi się kierujemy. Wydaje się, że wiedział o tym doskonale Shūsaku Endō, kolejny literat z Kraju Kwitnącej Wiśni, którego miałem okazję poznać.

Shūsaku Endō przyszedł na świat w 1923 roku w Tokio. Już 3 lata później cała rodzina opuściła ojczyznę i przeniosła się do Mandżurii, gdzie ojciec autora został wysłany służbowo. Kiedy w 1933 roku, rodzice artysty rozwiedli się, matka wróciła do Japonii razem ze swoimi pociechami. Wkrótce po rozstaniu się z mężem, kobieta zainteresowała się katolicyzmem i zmieniła wyznanie, które przyjęły także jej dzieci. Endō został ochrzczony w wieku 11 lat. W 1943 roku przyszły pisarz podjął studia na Uniwersytecie Keio, które jednak przerwał z uwagi na trwającą II wojnę światową – Endō został wysłany do pracy w fabryce amunicji. Kontynuując przerwaną naukę na wydziale romanistyki, w latach 1950 – 1953 Endō przebywał we Francji w ramach stypendium naukowego. To właśnie za granicą artysta podjął pierwsze literackie próby. Także na obczyźnie Endō zachorował na gruźlicę płuc – pisarz wiele czasu spędzał w szpitalach oraz ośrodkach zdrowia, co jednak nie ograniczało jego literackiej twórczości (żył relatywnie długo, zmarł w 1996 roku, w wieku 73 lat). Jednym z całkiem licznych płodów autora, z którym polski czytelnik może zapoznać się w rodzimym języku jest interesująca powieść Szaleniec?, napisana w 1959 roku.

Akcja utworu została osadzona w XX-wiecznej Japonii. Tytułowy szaleniec to Francuz Gaston Bonaparte, wedle własnych słów potomek samego Napoleona Bonapartego. Przez kilka lat, w ramach szlifowania języka angielskiego, wymieniał on listy z japońskim przyjacielem korespondencyjnym. Wybór Japończyka na partnera do praktykowania języka Szekspira wydaje się nieprzypadkowy – Gaston od dawna marzył o poznaniu Kraju Kwitnącej Wiśni. Miłość do tego tajemniczego i odległego kraju rozpalił również wuj, który miał okazję gościć w Japonii. Francuz okrętuje się zatem na Vietnamie, statku płynącym do Jokohamy. O całym przedsięwzięciu postanawia powiadomić Takamoriego, wspomnianego pen-frienda. Młody człowiek z dalekiej Europy nawet nie zdaje sobie sprawy, jakie zamieszanie w domu Takamoriego wywoła zapowiedź jego przybycia.

Główną przyczyną chaosu oraz nerwowego wyczekiwania na niespodziewanego gościa jest młodsza siostra Takamoriego, Tomoe. Autor ciekawie zarysowuje relację pomiędzy rodzeństwem. Oboje nie pałają do siebie zbyt wielkim uczuciem – starszy brat uważa swoją krewną za bezwzględną strażniczkę moralności, osobistego nadzorcę, surową cenzorkę oraz niewyżytą dręczycielkę, znającą wszystkie grzeszki oraz słabości Takamoriego, z którymi stara się zaciekle walczyć, pragnąc je do reszty wyplenić. Tymczasem Takamori to typ lekkoducha, który nie przywiązuje zbytniej wagi do swoich ułomności charakteru, budząc w ten sposób gniew i złość Tomoe. Młodsza siostra ma o wiele bardziej praktyczne podejście do życia – posiada silną osobowość, jest niezależna, zarabia o wiele więcej niż brat, realnie patrzy na świat, chociaż jest nim raczej rozczarowana, a przynajmniej jego męską częścią. Tomoe skrycie liczy, że tajemniczy Francuz, który wkrótce przybędzie do ich domu okaże się poszukiwanym oraz pożądanym typem mężczyzny, z którym, przynajmniej jak dotąd, nigdy się nie spotkała – w wyobraźni młodej dziewczyny Gaston jawi się jako silny, męski, wytworny, przystojny oraz czarujący amant, mogący pochwalić się zarówno bogatą osobowością jak i rozległymi zainteresowaniami, który w mgnieniu oka zdobywa kobiece serca. Osobnik, który ukazuje się oczom rodzeństwa, zdaje się stanowić idealne zaprzeczenie ich oczekiwań – rozczarowanie, żal oraz rozpacz to początkowo jedyne odczucia, do jakich jest zdolna Tomoe.

Niezależnie jednak od aparycji oraz lotności umysłu, należy przyznać, że Gaston Bonaparte to zdecydowanie najciekawsza i najbarwniejsza postać powieści. O jego atrakcyjności decyduje przede wszystkim aura tajemnicy, która otacza Francuza. Nikomu, nawet japońskiemu rodzeństwu, które przyjęło go pod swój dach, nie zamierza zdradzić powodu swojego przybycia do Japonii – młodzi ludzie podejrzewają, że nie jest on ani turystą, ani biznesmenem, ani tym bardziej handlarzem bądź przemytnikiem. Brakuje im jednak koncepcji, czego potomek Napoleona miałby szukać w Kraju Kwitnącej Wiśni. Kontakt z cudzoziemcem utrudnia fakt, że Gaston włada językiem japońskim jedynie w bardzo niewielkim stopniu. Jego pismo upstrzone jest gafami, które przerażają nawet nie przywiązującego większej wagi do nauki Takamoriego, a sklecane zdania nie mogą w pełni oddać tego, co myśli francuski przybysz. W rezultacie bardzo łatwo jest odnieść wrażenie, że Gaston odznacza się nie w pełni rozwiniętą umysłowością, że na jego psychice widnieje skaza, która nie pozwala rozpatrywać go jako pełnoprawnego, inteligentnego człowieka. Wrażenie tępoty, o którą często posądzany jest Gaston wzmacnia jego fizjonomia – długa, pociągła twarz przyrównywana regularnie do końskiej gęby oraz wielkie, zwaliste ciało przywodzące na myśl zapaśnika sprawiają, że Francuz uchodzi za osobnika będącego niespełna rozumu, do którego większość ludzi odnosi się z lekceważeniem, ironicznym uśmieszkiem oraz odczuciem wyższości.

Gaston Bonaparte posiada jeszcze jedną cechę, która zdecydowanie odróżnia go od reszty ludzkiej społeczności. Wbrew życiowemu doświadczeniu ze wszystkich sił pragnie on wierzyć w bliźniego, bezgranicznie ufać drugiemu człowiekowi, tym bardziej, gdy jest on osobnikiem obcym, którego intencji i zamiarów nie sposób przewidzieć. Z tego względu Francuz nie jest zdolny do odczuwania nienawiści, bądź żywienia długotrwałej urazy – zgodnie z jego osobistym kodeksem moralnym są to uczucia podłe i obrzydliwe, które nie przystają prawdziwemu człowiekowi. Gaston uzbrojony w ten osobliwy światopogląd wyrusza na swoistą pielgrzymkę, by prowadzić nieustanną i ciągłą walkę ze smutkiem, żalem, goryczą oraz zwątpieniem. O tym jak zakończy się ta niezwykła krucjata, kogo Gaston spotka na swojej drodze, najlepiej przekonać się osobiście.

Zagłębiając się w lekturę Szaleńca? warto zwrócić uwagę na portrety młodych ludzi, które zaserwował czytelnikowi Shūsaku Endō. Autor podkreśla bezrozumną i bezkrytyczną fascynację światem Zachodu, która wiąże się z całkowitą negacją dorobku kulturowego własnej ojczyzny. Wszystko co europejskie nabiera cech wyjątkowości i niepowtarzalności, z kolei idee, przedmioty czy ludzie związani z Japonią pozostają rzeczami wtórnymi, poślednimi i bezwartościowymi. Tymczasem, czego na własnej skórze doświadczył Gaston, okazuje się, że bardzo często za fasadą kultury oraz wiedzy ukryty jest głęboki egoizm, który w imię obrony własnych interesów każe zwodzić, oszukiwać, nie ufać oraz podejrzewać. Francuz pełni rolę demaskatora, obnażającego spróchniałe fundamenty europejskiego świata wartości.

Postać Gastona kojarzy się z innym szaleńcami, którzy pokładali bezgraniczną wiarę w człowieka, nawet mimo doświadczanej przemocy oraz poniżenia. W umyśle niejednego czytelnika mogą pojawić się konotacje z prostodusznym Lwem Nikołajewiczem Myszkinem, głównym bohaterem książki Idiota autorstwa Fiodora Dostojewskiego czy Jezusem Chrystusem, centralną postacią wyznawanego przez Shūsaku Endō chrześcijaństwa. Autor zdaje się zadawać uniwersalne pytanie o kondycję ludzkiej społeczności, wśród której osobnicy o zbyt wielkich pokładach ufności, którzy nie przypisują bliźniemu najgorszych intencji, pojmowani są jako idioci, bądź szaleńcy. Gaston niczym ubogi apostoł, który wyrzekłszy się materialnych dóbr oraz bliskich, przemierza odległy kraj, walcząc z własnymi słabościami charakteru oraz tchórzostwem, niosąc bezgraniczną miłość okazywaną każdemu bez wyjątku oraz głosząc radosną nowinę, że prawdziwy człowiek jeszcze nie umarł.

Godne podkreślenia jest to, że niezwykła historia równie niezwykłego bohatera napisana została pięknym językiem. Shūsaku Endō w sposób wyborny operuje słowem, uzmysławiając czytelnikowi jak potężnym narzędziem jest literatura, które w ogromnym stopniu pozwala oddziaływać na ludzką wyobraźnię. Mój szczególny zachwyt wzbudziły wyrażenia, które śmiało można określić mianem poetyckich, przemycane do codzienności bohaterów powieści – pusta kieszeń portfela, w której wieje zimny, jesienny wiatr czy prostytutki sprzedające wiosnę to tylko przykłady, obrazujące wprawę, z jaką Shūsaku Endō konstruuje kolejne zdania, które pochłania się z niesłabnącą przyjemnością.

Powieść japońskiego czyta się z ogromną przyjemnością, a lekturze towarzyszy poczucie ciepła, jakim promieniuje sylwetka Gastona. Autor w interesujący sposób zarysowuje postać człowieka, którego zachowanie stoi w wyraźniej opozycji z prądami rozwijającego się świata. Książka, szczególnie za sprawą zamieszczonego w tytule pytajnika, zdaje się prowokować oraz skłaniać do refleksji. Począwszy przemyśleń na temat samego Gastona, a skończywszy na  rozważaniach dotyczących ludzkiej natury oraz rozwoju, któremu na przestrzeni wieków rzekomo podlega nasza duchowość oraz moralność.

Wasz Ambrose


Tekst bierze udział w wyzwaniu Japonica: