Etos robotniczy

Żegnaj, żono!

Sunao Tokunaga

Tytuł oryginału: Tsuma yo nemure

Tłumaczenie (z j. czeskiego): Stanisław Gawłowski

Wydawnictwo: Książka i Wiedza

Liczba stron: 222

Wybitny literat japoński, Sōseki Natsume na kartach swojej znakomitej powieści Jestem kotem, która pozornie jest ciekawym opisem żywota pewnego czworonoga, a w rzeczywistości stanowi wieloaspektowe dzieło, poruszające niemal każdą dziedzinę ludzkiego żywota, pisał, że kiedy prześledzimy uważnie i dalekowzrocznie rozwój cywilizacji i przepowiemy główne tendencje dalekiej przyszłości, okaże się, że nawet małżeństwo stanie się rzeczą niemożliwą. Autor z Kraju Kwitnącej Wiśni uważał, że będzie to jeden ze skutków wcielenia w życie tezy, że człowiek to zwierzę indywidualizmu. Zbyt silna koncentracja na własnej osobie będzie stanowić czynnik skutecznie uniemożliwiający wzajemne pożycie, czy osiągnięcie nici porozumienia pomiędzy ludzkimi jednostkami. Człowiecze byty, niczym jednoimienne ładunku będą potrafiły jedynie się odpychać, dusząc się zbyt bliską obecnością innych, która w naturalny sposób ogranicza swobodę ruchów. Z tego względu znacznemu rozluźnieniu ulegną wszelkie ludzkie więzy, nawet ten najświętszy. Śledząc dane statystyczne [1] dotyczące państw członkowskich UE, zgodnie z którymi na przestrzeni ostatnich 40 lat liczba zawieranych małżeństw spadła o połowę, natomiast ilość rozwodów podwoiła się, trudno nie zgodzić się z tezą, wystawioną przez japońskiego artystę. W mojej prywatnej opinii sytuacja jest godna pożałowania, ponieważ osobiście bardzo szanuję pary, które brną wspólnie przez życie, mimo upływu lat, odpływającej młodości oraz blaknącej urody. Uważam, że tacy ludzie umieli zadać sobie szczery trud, aby bardzo dokładnie poznać swojego partnera, poświęcając mu swój czas oraz uwagę. Przezwyciężając własny egocentryzm byli w stanie dostrzec wady i zalety bliskiej osoby, potrafiąc przy tym należycie je ocenić. Zdaję sobie sprawę, że obraz mojej idealnej miłości jest dość staroświecki jak na współczesne czasy, ale raz jeszcze powtórzę, że nie ma dla mnie piękniejszego widoku niż dwójka ludzi, na których czas odcisnął swoje piętno, a którzy nadal, mimo niemożliwych do uniknięcia zgrzytów, czy nieporozumień, potrafią cieszyć się sobą, nieustannie odkrywając własne natury. Pewnie właśnie z tego powodu moja ostatnia lektura Żegnaj, żono!, pióra Sunao Tokunagi tak bardzo przypadła mi do gustu.

Sunao Tokunaga to żyjący w latach 1899 – 1958 literat japoński. Urodzony na Kiusiu, w rodzinie małorolnego chłopa, już od wczesnej młodości wiedział dobrze co to głód oraz niedostatek. Dorastający Tokunaga nie poszedł w ślady ojca – opuścił rodzinną wieś i znalazł zatrudnienie w drukarni w charakterze zecera, najpierw w mieście Kumamoto, a następnie w stolicy, Tokio. Japonia za czasów panowania cesarza Mutsuhito (epoka Meiji przypadająca na lata 1868 – 1912) uległa ogromnym przemianom na płaszczyznach politycznej, społecznej oraz gospodarczej. Kraj postawił na dynamiczny rozwój przemysłu, inwestując ogromne kwoty w nowe technologie oraz urządzenia, korzystając z bogatego doświadczenia zagranicznych specjalistów oraz uczonych. Nieuniknionym skutkiem gwałtownego skoku cywilizacyjnego było narodzenie się nowej klasy społecznej – grupy robotników. Ponieważ praca w fabryce nie była zajęciem ani bezpiecznym, ani zbyt dobrze opłacanym, niemal równocześnie zaczęły formować się pierwsze ruchy robotnicze, dążące do polepszenia doli proletariatu. Działaczem społecznym, troszczącym się o dobro fabrycznych pracowników został również młody Tokunaga, organizując w Kumamoto związek zawodowy robotników poligraficznych oraz kółko samokształceniowe. W formowaniu się światopoglądu przyszłego artysty spory udział miały intensywne studia poświęcone literaturze marksistowsko-leninowskiej, czy zapoznanie się z dziełami Maksyma Gorkiego. Kariera artystyczna Tokunagi rozpoczęła się w 1929, kiedy to na łamach czasopisma Senki (Sztandar Walki), wydano powieść Taiyo no nai machi (Dzielnica bez słońca), opowiadającą o nieudanym strajku drukarzy w Tokio. Po incydencie mukdeńskim z 1931 roku (japońskiej prowokacji w wyniku której nastąpiła aneksja chińskiej Mandżurii przez Japonię) w Kraju Kwitnącej Wiśni nasiliła się działalność ugrupowań nacjonalistycznych oraz militarystycznych, w wyniku której literacka swoboda proletariackich pisarzy została drastycznie ograniczona. Także Sunao Tokunaga zamilkł, redukując swoją aktywność jedynie do pomniejszych utworów prozatorskich. Na pisarską scenę powrócił dopiero w 1949 roku za sprawą dzieła Żegnaj, żono!

Akcja powieści rozgrywa się w powojennej Japonii, kiedy kraj powoli podźwiga się z kolan po doznanych okrucieństwach i zniszczeniach. Utwór otwiera apostrofa, w której podmiot liryczny zwraca się do swojej nieżyjącej małżonki, Toshio. Pierwszoosobowym narratorem jest niedawno owdowiały mężczyzna, który na oczach czytelnika tka delikatne płótno wspomnień, poświęconych miejscom oraz osobom, będących świadkami całkiem szczęśliwej, choć niełatwej egzystencji dwójki ludzi. Odległe zdarzenia otoczone potężną, miłosną aurą nabierają szczególnego, wręcz mistycznego znaczenia, tak, że nawet banalne wydarzenia zyskują niezwykłej mocy, niewysłowionego wdzięku oraz czaru, uzmysławiając jak silne potrafi być uczucie, łączące człowiecze istoty. Autor, który w sporej mierze bazuje na własnych życiowych doświadczeniach, odsłania przed czytelnikiem subtelny obraz namiętności, która nie wymaga patetycznych gestów, romantycznych wyznań, czy żarliwych zapewnień o trwałości relacji. Miłość prezentowana przez Tokunagę to miłość spokojna, bez słów, posłuszna, altruistyczna, okazywana przede wszystkim poprzez gest, czyn, który natychmiast zostaje należycie zrozumiany, zinterpretowany. Jałowe zdania zastępuje mowa ciała, doskonała wzajemna znajomość. Wspólny czas wypełniany jest przede wszystkim słuchaniem, nawet jeśli oznacza to głównie wsłuchiwanie się w ciszę. Ogień namiętności, który podsycał zarówno wzniosłe deklamacje jak i gwałtowne kłótnie i spory, niemal wygasł, chociaż tli się na tyle mocno, by ogrzewały się przy nim dwa ludzkie serca.

Sama forma utworu, który przypomina obszerny list bądź drobiazgową relację z kolejnych, przeżytych dni, uświadamia czytelnikowi, że dla bohatera powieści żona to przede wszystkim towarzyszka ziemskiej podróży, oddana oraz w pełni zaufana przyjaciółka, czy powierniczka najskrytszych tajemnic. Śmierć ukochanej osoby pozwala ponadto uzyskać inną perspektywą, która na wspólnie przeżyte lata pozwala spojrzeć bardziej panoramicznie. Niepoślednią rolę w ponownym poznawaniu najdroższej istoty odgrywa powrót do rodzimej wsi zmarłej żony. Narrator odbywa pielgrzymkę w poszukiwaniu śladów swojej ukochanej, wędrując do miejsc, których historia ściśle związana jest z Toshio, tak jakby w materialnych przedmiotach mogła zostać zaklęta chociaż drobna cząstka jej duszy. Wdowiec niczym wygłodniały ptak raczy się okruchami wspomnień, sycąc nimi pamięć o swojej nieżyjącej połowicy. Staranne budowanie mozaiki przeszłości okazuje się antidotum, które w pewnym stopniu koi ból wywołany poczuciem straty i dojmującej pustki.

Należy przy tym zaznaczyć, że postać Toshio nabiera podwójnego znaczenia. Oprócz oddanej żony oraz dobrej matki, zawsze troszczącej się o dobro własnej dzieci, zostaje ona sportretowana jako robotnica, a później gospodyni domowa, która by zapewnić należyty byt swojej rodzinie zaharowuje się, nie oszczędzając się nawet przy najcięższej pracy. Jednocześnie Toshio reprezentuje wszystkie kobiety, które nie brały bezpośredniego udziału w wojnie, a mimo to czynnie w niej uczestniczyły poprzez zdobywanie pokarmu dla najbliższych, wykonywanie różnych wycieńczających zajęć, do których zabrakło silnych, męskich rąk, czy opiekowanie się rannymi i potrzebującymi. Książka jest zatem wspaniałym hołdem, złożonym ofiarom, które padły, mimo, że nie walczyły na żadnym z frontów. To docenienie znojów oraz trudów wojennej codzienności tych, o których wielka historia zazwyczaj milczy, bądź ledwie o nich wspomina. 

Powieść w ogromnej mierze oparta jest na biografii samego autora. Z tego powodu nie mogło zabraknąć w niej preferencji światopoglądowych, wyznawanych przez Sunoa Tokunagę, uchodzącego za pisarza proletariackiego. Dzięki temu czytelnik może śledzić rozwój oraz działalność ruchu robotniczego w Japonii, przekonać się w jakich warunkach przyszło żyć oraz pracować fabrycznym pracownikom w tamtym okresie. Interesujący jest również obraz II wojny światowej, oglądany z perspektywy podmiotu lirycznego. Tokunaga stara się przedstawić punkt widzenia szarego obywatela, który nie jest do końca zainteresowany wszystkimi zawiłościami politycznymi. W ten sposób wojenna propaganda państwowa jawi się jako nieuzasadnione i niezrozumiałe nawoływanie do głębokiej, atawistycznej nienawiści do wszystkiego co obce, a więc wrogie i złe. Autor zwraca przy tym uwagę, że Ci którzy mieli najmniejsze pojęcie, albo w ogóle nie rozumieli przyczyn wybuchu konfliktu, giną i cierpią w nim najczęściej. Tymczasem dla zwykłego człowieka sama geneza wybuchu wojny, podobnie jak i jej przebieg oraz ostateczny rezultat, pozostają rzeczami o wiele mniej istotnymi od kwestii tego, kiedy to całe piekło wreszcie dobiegnie końca. Co ciekawe, Tokunaga to kolejny po Ibuse Masujim (znanym mi za sprawą Czarnego deszczu) japoński pisarz, który poruszając się w wojennej tematyce unika obwiniania wrogich narodów za doznane krzywdy. W utworze Żegnaj, żono! ciężar zarzutów, dotyczących bardzo złego położenia cywili zostaje zrzucony na barki państwowych urzędników, polityków oraz bezwzględnych właścicieli fabryk, kierujących się wyłącznie żądzą zysku – Tokunaga podkreśla, że wielu z nich w minimalnym stopniu odczuło niewygody konfliktu, a najwięcej wyrzeczeń poniosły robotnicze masy.

Książka nie jest więc zapisem sielankowej przeszłości – samo zbieranie wspomnień przywodzi na myśl kompletowanie układanki, pozwalającej wyjaśnić, dlaczego Toshio, mimo całkiem młodego wieku, musiała umrzeć. Ponadto książka świetnie ukazuje jak niełatwe jest długoletnie współżycie dwóch istot ludzkich, od których oczekuje się jedności niemal w każdym aspekcie egzystencji, a które stanowią przecież dwa odrębne byty. W historii snutej przez narratora nie brakuje momentów pochmurnych, ciężkich od obustronnych oskarżeń, żalów oraz niedopowiedzeń. Przykład autora oraz jego małżonki pokazuje, że owe wichry codzienności można jednak przetrwać i cały czas brnąć wspólnie przez życie, razem pokonując przeszkody, które przed nami stawia.

Reasmując, Żegnaj, żono! to bardzo ciekawy oraz intrygujący utwór. Sunao Tokunaga zgrabnie formułuje w nim całkiem sporo przemyśleń, których oś centralną stanowi sylwetka zmarłej małżonki. Ukochana osoba staje się równocześnie pretekstem do ukazania i zaprezentowania środowiska robotników oraz ich rodzin – autor z bezwzględną szczerością obnaża ciężkie, niekiedy wręcz nędzne warunki bytowania oraz represje, spotykające tych, którzy odważyli się głośno domagać poprawy swojej sytuacji. W swoim utworze, Sunao Tokunaga poddaje również głębokiej krytyce model państwa, zgodnie z którym pospolity obywatel jest tylko trybikiem, pozbawionym prawa głosu, wyrażania własnych opinii, któremu wolno jedynie ginąć z głodu, z przepracowania, albo w wojennej zawierusze. Jednocześnie wrodzone tchórzostwo stanowi kompres, kładziony na rozgrzaną ideami głowę, dzięki czemu autor mimo, że był robotnikiem z krwi i kości, pozostawał dość sceptyczny wobec komunistycznej ideologii, będąc bardzo dalekim od przedstawiania jej jako leku na całe zło doczesnego świata.