Philip K. Dick "Płyńcie łzy moje, rzekł policjant" - Nadgniła rzeczywistość

Płyńcie łzy moje, rzekł policjant

Philip K. Dick

Tytuł oryginału: Flow My Tears, The Policeman Said

Tłumaczenie: Zbigniew A. Królicki

Wydawnictwo: Dom Wydawniczy REBIS

Liczba stron: 302

Życie ludzkie w ogromnej mierze składa się z działania oraz dociekania. Codziennie podejmujemy różnorakie decyzje, stawiani jesteśmy przed koniecznością dokonywania niełatwych wyborów. Niektóre z naszych akcji kończą się sukcesem, inne wiążą się z niepowodzeniem, czy wręcz klęską. Szczególnie w obliczu porażek, których doświadczyliśmy, zaczynamy stawiać sobie pytania, czy mogliśmy ich w jakiś sposób uniknąć. Spekulujemy, deliberujemy, domniemywamy, rozważamy, jakim torem potoczyłyby się koleje losu, gdybyśmy w danym, kluczowym i newralgicznym punkcie przeszłości zachowali się zgoła inaczej. Roztrząsamy zatem przyczyny niepowodzenia, dokonujemy wnikliwej analizy naszego postępowania, rozmyślamy nad konsekwencjami innych, alternatywnych wyborów, na które się wówczas nie zdecydowaliśmy. Domeną wielkich jest analogiczne rozkładanie na części pierwsze wszystkich składowych sukcesu. Natomiast specjalnością literatury science fiction jest rozpatrywanie scenariuszy, które w aktualnym momencie rozwoju ludzkiej cywilizacji są bardzo mało prawdopodobne, albo wręcz niemożliwe.

Czołowym przedstawicielem amerykańskiej fikcji naukowej jest Philip K. Dick. O jego talencie może świadczyć choćby podziw Stanisława Lema, którym darzył twórczość Dicka, mimo, że polski pisarz znany był powszechnie jako zaciekły krytyk amerykańskiej science fiction, którą uważał za tanią i szmirowatą. Sam Philip K. Dick to persona niezwykła, której bogata w wszelakiej maści przeżycia egzystencja dostarczyła wiele materiału do budowy wyjątkowych literackich tworów. Pobudzającymi percepcję katalizatorami, często stosowanymi przez amerykańskiego autora były używki. Eksperymentował on z wieloma narkotykami, prochami oraz lekami, a niejedno jego dzieło powstało pod wpływem nielegalnych substancji. W roku 1970 Dick po raz pierwszy przekonał się jak działa meskalina, halucynogenny alkaloid, będąca silnym enteogenem, czyli substancją psychoaktywną. Można powiedzieć, że w sporej mierze, owocem tych doświadczeń jest powieść Płyńcie łzy moje, rzekł policjant, napisana pod koniec roku 1970, ostatecznie wydana dopiero w 1974.

Głównym bohaterem powieści jest Jason Taverner, muzyczna gwiazda, celebryta oraz showman, który jest gospodarzem własnego programu w telewizji. 30 milionów widzów, tydzień w tydzień ogląda jego występy, podziwiając swojego idola, osiągalnego wyłącznie za sprawą szklanego ekranu. Wyżyny sławy, na jakie wspiął się Taverner powodują, że zwykły śmiertelnik może tylko pomarzyć o krótkiej rozmowie czy serdecznym uścisku dłoni swojej ulubionej gwiazdy. Taverner jest obrzydliwe bogaty, zgromadzone fundusze pozwalają mu na spełnienie niemal każdej zachcianki. Jest przy tym ogromnie popularny, tak, że ciężko mu przejść przez ulicę, pozostając niezauważonym, nie będąc zaczepionym przez jednego z miliona oddanych, ale i natrętnych fanów, błagających choćby o autograf. Biorąc pod uwagę wszystkie te okoliczności, nietrudno dziwić się panice oraz szokowi Tavernera, kiedy ten budzi się pewnego dnia w tanim i mocno zaniedbanym hotelu, pozbawiony dokumentów oraz tożsamości. Nikt, nawet jego własny agent, nie wie, kim jest Jason Taverner, nikt nie zna żadnego z jego przebojów, nikt nie traktuje poważnie faceta, który uważa się za gwiazdę estrady, a nie posiada nawet papierów, umożliwiających funkcjonowanie w amerykańskiej rzeczywistości.

Wydaje się, że właśnie świat, w którym przyszło żyć bohaterom to najciekawszy element powieści. Akcja utworu rozgrywa się w roku 1986, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Kraj Lincolna oraz pierwszej konstytucji ma za sobą drugą, krwawą wojnę domowej, skutkiem której jest zmienione oblicze państwa. Niedobitki ludzi, którzy nie akceptują nowych porządków szukają schronienia na campusach, w zamkniętych studenckich enklawach. Czarni to rasa na wymarciu na skutek ustawy Tidmana o przymusowej sterylizacji, ale jednocześnie pozostająca pod ochroną – za zabicie murzyna można otrzymać karę śmierci. Niepokorni oraz przestępcy, którzy nie potrafią egzystować w społeczeństwie trafiają do obozów pracy przymusowej, zlokalizowanych w odludnych miejscach, np. na Alasce. Faktyczną władzę sprawuje wszechobecna oraz potężna policja, która decyduje o losach jednostek. Osobnik, którego akta nie widnieją w systemie, a takim właśnie pechowcem jest Jason Traverner, jest nikim, nie istnieje, a jego życie skazane jest na łaskę bądź niełaskę stróżów prawa. Jason doskonale zna rzeczywistość, w jakiej przyszło mu bytować (która de facto niczym nie różni się od jego świata, poza drobnym szczegółem, że nikt nie wie, kim jest sławny Jason Traverner), zdaje więc sobie sprawę z grożącego mu niebezpieczeństwa. Trudno jest jednak pozostać niezauważonym przez aparat władzy, który niemal wszędzie posiada swoich kapusiów, informatorów, współpracowników, trudniących się donosem, szpiegowaniem oraz wydawaniem ludzi, potencjalnie zagrażających systemowi (a do takich zaliczają się osobnicy nie figurujący w żadnych rejestrach).

Wizja, którą rozpościera przed nami Philip K. Dick jest niepokojąca, ale chyba wcale nie tak obca. Szczególnie społeczeństwa zachodnie zaczynają przypominać ludzkość prezentowaną w omawianej pozycji, czy znaną za sprawą Nowego wspaniałego świata, autorstwa Aldousa Huxley’a. Kwestią kluczową dla jednostki ludzkiej jest źle pojmowany indywidualizm, który kojarzony jest głównie z silnym akcentowaniem własnej osobowości oraz maskowaną pogardą wobec drugiego człowieka. W konsekwencji naturalnie przybieraną postawą jest głęboki egoizm, troska wyłącznie o samego siebie, nie liczenie się z potrzebami oraz światopoglądem innych. Całość dopełniają bezproduktywny hedonizm, błędne i niekończące się poszukiwanie przyjemności, głównie cielesnej. Człowiek zaczyna czuć się dobrze jedynie we własnym towarzystwie, w którym nie trzeba zawierać żadnych kompromisów, nie są konieczne żadne ustępstwa, w pewien sposób ograniczające naszą wolność. Wytwarzana jest bariera, wytyczająca granicę prywatności, której absolutnie nie należy przekraczać. Oczywistym strażnikiem naszego skromnego, ale własnego terytorium są organy bezpieczeństwa, które jednak w imię coraz większych zagrożeń, czyhających na naszą niezależność, uzyskują coraz więcej uprawnień do inwigilowania naszej codzienności w imię jej ochrony. W rezultacie, krok po kroku, sukcesywnie, chociaż bardzo mozolnie, tak, że dla niektórych wręcz niedostrzegalnie, dochodzi do absurdalnej sytuacji, w której w imię wolności jednostki, ta postulowana wolność jest stopniowo ograniczana. Wizja snuta przez Dicka jeszcze się nie ziściła, ale w mojej opinii do jej realizacji brakuje już naprawdę niewiele. Co ciekawe, Płyńcie łzy moje, rzekł policjant to nie jedyny utwór amerykańskiego pisarza, w którym przyszłość kreślona jest w mrocznych barwach, a państwom, mimo rozwoju techniki, zdecydowanie bliżej do dystopijnej, autorytatywnej dyktatury niż technokratycznego raju.

Inne powszechne w prozie Dicka motywy, które pojawiają się w powieści to opanowany przez autora do perfekcji temat metafizycznego dualizmu, niemożności sprawdzenia oraz przekonania się, czy nasza rzeczywistość to sen, czy jawa. Główny bohater nie raz, nie dwa, będzie zastanawiał się, czy otaczający go świat nie jest przypadkiem sennym koszmarem, majakiem, bądź wytworem cudzej wyobraźni, albo retrospektywną halucynacją, syntetycznym życiem, projekcją umęczonego mózgu znajdującego się pod działaniem narkotyków. Utwór, tak jak wiele książek w dorobku Dicka, stanowi swoistą plątaninę różnych, pozostających w żywej interakcji rzeczywistości, które wzajemnie przenikają się, oddziałują na siebie, wychylają się jedna z drugiej. Pojawiają się pytania, czy któryś z bytów jest bardziej realny, bardziej prawdziwy, bardziej uprzywilejowany, czy też wszystkie egzystują na tych samych, równych prawach? Warto chyba w tym momencie nadmienić, że sam Dick był przekonany, że zdarzyło mu się przenosić do innych wymiarów, o czym opowiada m.in. słynna powieść VALIS. Bardzo ważnym wątkiem, który czytelnik może odnaleźć w twórczości amerykańskiego autora jest również zagadnienie bliźniaków jednojajowych. Sam Dick posiadał siostrę bliźniaczkę, która zmarła wkrótce po narodzinach z powodu braku wystarczającej opieki. Pisarz dorobił się wręcz obsesji na punkcie swojej nieżyjącej krewnej – w dziele Płyńcie łzy moje, rzekł policjant tytułowy stróż prawa również ma siostrę bliźniaczką, która odgrywa kluczową rolę dla błąkającego się Jasona Travernera.

Powieść to także ciekawe rozważania poświęcone miłości oraz śmierci – Dick uświadamia nam, że kiedy prawdziwe kochamy, przestajemy żyć dla siebie, żyjąc dla drugiej osoby. Ale jednocześnie ostatecznym rezultatem miłości jest żal, spowodowany nieuniknioną utratą najdroższej nam istoty. Śmierć, przed którą nie sposób się ustrzec, która jest nieuchronna, pisana każdemu stanowi bezdenną pustkę, niekończącą się samotność. Wydaje się, że taka przygnębiająca świadomość może stanowić bodziec oraz impuls, by dany nam czas przeżyć jak najefektywniej, jak najpełniej, nie żałując później wielu rzeczy, z których zrezygnowaliśmy, które odłożyliśmy, by zrealizować je w bliżej nieokreślonej przyszłości, która finalnie nigdy nie nadeszła.

Reasumując krótko, spotkanie z literackimi rzeczywistościami, wykreowanymi przez Philipa K. Dicka, okazało się ciekawym doświadczeniem. Autor bardzo celnie uzmysławia w swojej prozie jak kruchą i wrażliwą istotą jest człowiek, która ogromną wagę przywiązuje do poczucia stabilności oraz bezpieczeństwa, panicznie lękając się porzucenia świata, pełnego reguł, rządzącego się logiką, możliwego do przewidzenia chociaż w minimalnym stopniu. To także swoista projekcja podświadomych pragnień, naturalnych potrzeb jasnych i klarownych zasad, których wszyscy będą przestrzegać. Jednostka ludzka malowana piórem Dicka jest stworzeniem, które jak tlenu potrzebuje barier, dąży do samoograniczenia się – w końcu jednorodność jest najlepszym gwarantem ładu, porządku i harmonii. Oczywiście książka to także studium człowieka, który z dnia na dzień staje się nikim, traci swoją tożsamość. Pozwolę sobie wysnuć tezę, że zabieg przeprowadzony na głównym bohaterze to swoiste rozwinięcie tezy esse est percipi (łac. istnieć, to być postrzeganym) wysnutej przez cenionego przez Dicka filozofa, biskupa Berkleya. Autor udowadnia, że nasz byt, pozornie niezależny i samodzielny, w ogromnej mierze uzależniony jest od innych jednostek, które żyją w naszej rzeczywistości i które na swój sposób definiują naszą egzystencję. Jesteśmy, trwamy, bowiem ktoś może o tym poświadczyć. Ale co jeśli rzeczywistość zacznie się psuć, solidne fundamenty świata kruszeć, a my wyparujemy ze świadomości innych? Na to pytanie przynajmniej w pewnym stopniu próbuje odpowiedzieć Dick w swojej prozie.

Wasz Ambrose