Mohamed Hanif "Wybuchowe mango" - O śmiertelności dyktatorów

Wybuchowe mango

Mohamed Hanif

Tytuł oryginału: A Case of Exploding Mangoes 

Tłumaczenie: Olga Masoń-Kędzierska

Wydawnictwo: Znak

Seria: Proza

Liczba stron: 336

 

 

Historia ludzkości obfituje w zajścia, które osnute są całunem tajemnicy i niedopowiedzenia. Krwawe wypadki, dramaty, klęski i niepowodzenia, których przyczyn nie udało się rozwikłać, skutecznie rozbudzają wyobraźnię. Zaś człowieczy umysł domaga się wytłumaczenia – wszystko musi być logiczne i uporządkowane, bowiem pozwala to uwierzyć, że świat to konstrukt sensowny, funkcjonujący wedle określonych zasad, które można pojąć i zrozumieć. Książką, która bazuje na tego typu potrzebie wyjaśnień jest Wybuchowe mango, utwór autorstwa Mohammeda Hanifa (ur. 1965), brytyjskiego pisarza o pakistańskich korzeniach.

Punktem wyjścia dla powieści udanie balansującej na granicy jawy i snu jest katastrofa lotnicza z 17 sierpnia 1988, w której ginie Muhammad Zia ul-Haq (1924 – 1988), pakistański dyktator rządzący krajem od 1977 roku, najpierw jako administrator stanu wojennego (1977 – 1985), następnie jako prezydent (1978 – 1988) i premier (1988). Utwór to rekonstrukcja – przy założeniu przysługującej autorowi fikcji literackiej licentia poetica – łańcucha zdarzeń finalnie doprowadzających do feralnego wypadku, w którym oprócz Zii ul-Haqa śmierć ponosi cała śmietanka pakistańskiej armii (8 generałów), ambasador USA w Pakistanie Arnold Raphel oraz amerykański attaché wojskowy gen. Herbert M. Wassom. Wizja zaproponowana przez Mohammeda Hanifa jest całkiem logiczna, tyle, że jeśli bliżej przyjrzeć się materii, z jakiej uszyte jest dzieło to dopatrzeć można się doprowadzonego do absurdu prawa wielkich liczb oraz bezlitosnego ostrza ironii.

Na Wybuchowe mango składają się 2 przeplatające się narracje. Pierwszoosobowa snuta jest przez Aliego Shigri, człowieka, któremu udało się oszukać przeznaczenie, tj. wejść na pokład fatalnego samolotu razem z Muhammadem Zia ul-Haqem oraz jego świtą i ocaleć. Wedle własnej opinii Ali jest wielkim nieobecnym, tj. osobnikiem wymazanym z wszelkich kronik: Nie występowałem w historiach, które fabrykowano, żeby zatuszować prawdę. Ani w teoriach spiskowych, które kazały wierzyć w zderzenie prezydenckiego samolotu z niezidentyfikowanym obiektem latającym, ani w opowieściach niezrównoważonych świadków, którzy na własne oczy widzieli pocisk ziemia-powietrze odpalony wprost z grzbietu samotnego osiołka, nigdy nie pojawił się motyw młodzieńca w mundurze, który kładzie rękę na pochwie swojej szabli, występuje przed szereg i salutuje, a potem uśmiecha się i odchodzi [1]. W chwili rozpoczęcia powieści Ali Szigri jest podoficerem szkolącym się w siłach powietrznych Republiki Islamskiej. Chłopak jest synem legendarnego wojskowego, pułkownika Kulego Szigri, weterana walk indyjsko-pakistańskich oraz uczestnika wojny afgańsko-sowieckiej. To właśnie popełnione przez ojca kilka miesięcy wcześniej samobójstwo oraz tajemnicze zniknięcie współlokatora a zarazem bliskiego kolegi stają się punktem zapalnym uruchamiającym lawinę zajść i incydentów, których finałem jest opisana w Prologu scena, kiedy to Ali towarzyszy generałowi Muhammadowi Zii ul-Haqem tuż przed katastrofą.

Fragmenty z trzecioosobowym narratorem, których wyróżnikiem są mniej lub bardziej subtelna drwina i kpina, odnoszą się do codziennej egzystencji pogrążającego się w paranoi Muhammada Zii ul-Haqa. Tym samym czytelnik zyskuje sposobność, by bliżej poznać postać pakistańskiego dyktatora, uchodzącego za niezwykle pobożnego muzułmanina i dążącego do islamizacji pakistańskiego społeczeństwa, uważającego się za wyłącznego głosiciela woli Allaha (W imię Boga wygnano Boga z kraju i zastąpiono go jednym jedynym Allahem, który – o czym generał Zia był święcie przekonany – przemawiał jedynie przez niego samego, przez Zię [2]). Pisząc o Muhammadzie Zii ul-Haqu autor zachowuje śmiertelną powagę, która w połączeniu z nadętym, wręcz bufoniastym stylem daje efekt mocno komiczny. Tym samym Mohammed Hanif obnaża z szat wielkości ojca narodu i niszczy jego pomnikowy, tj. nieskazitelny wizerunek. Muhammad Zia ul-Haq zostaje przedstawiony jako pantoflarz, który zupełnie nie radzi sobie w relacjach z żoną. To także religijny fanatyk, który niemal każdy ruch wykonuje w oparciu o wybierane (nierzadko na chybił-trafił) fragmenty Koranu, przejawiając przy tym inklinację do nagłych wzruszeń wywołanych religijnymi uniesieniami. Wreszcie to przywódca, który kompletnie nie zna realiów panujących we własnym kraju – kontakty z obywatelami ograniczają się do bratania się, tj. krótkich i dokładnie zaplanowanych spotkań ze ściśle wyselekcjonowaną grupą ludzi (najczęściej są to żołnierze przebrani za cywilów) w obecności licznego grona ochroniarzy, zaś informacje o życiu codziennym Pakistańczyków czerpane są z rządowej prasy, przesiąkniętej propagandą i polityczną agitacją.

W równie krzywym zwierciadle zaprezentowana zostaje armia. Wojsko, za sprawą pióra Mohammeda Hanifa jawi się jako organizacja, w której podstawowymi narzędziami są przemoc słowna i fizyczna, napastliwość oraz wymóg bezwzględnego, wręcz bezmyślnego posłuszeństwa – rozkazy należy przyjmować i wykonywać, ale nie można zastanawiać się nad ich zasadnością (Możesz pytać kto, gdzie i kiedy, ale nigdy dlaczego [3]); komunikowanie się dowódców z szeregowym żołnierzami odbywa się poprzez wrzask, za najmniejsze wykroczenie można trafić do karceru, zaś przejawy niezależności intelektualnej traktowane są jako zagrożenie, które należy zdusić w zarodku.

Mocno obrywa się również religii islamskiej, która w ujęciu autora okazuje się kwintesencją ciemnoty, obłudy i patriarchalizmu. Figurą, która służy do wypunktowania jej wad i słabości jest Zainab. Ta niewidoma kobieta to ofiara zbiorowego gwałtu, ale jako iż nie potrafi zidentyfikować i wskazać  sprawców przestępstwa, to sama trafia na ławę oskarżonych pod zarzutem cudzołóstwa, za co grozi jej ukamienowanie. Z racji faktu iż o sytuacji Zainab dowiadują się zagraniczni dziennikarze wybucha międzynarodowa afera – generał Zia ul-Haq pragnąc uspokoić opinię publiczną postanawia interweniować i kontaktuje się z saudyjskim kadim, tj. sędzią muzułmańskim, by zasięgnąć u niego religijnej porady. Dialog pomiędzy kadim a Zią ul-Haqiem to z jednej strony popis czarnego humoru, z drugiej zaś bezwzględna krytyka wszelkiego fundamentalizmu – na sugestię generała, że być może Zainab została zmuszona do popełnienia grzechu, kadi odpowiada: Kobiety, które zostaną przyłapane na cudzołóstwie, zawsze się w ten sposób tłumaczą. Ale przecież my dobrze wiemy, że nie tak łatwo popełnić gwałt. Sprawca bowiem potrzebowałby przynajmniej czterech wspólników: dwóch mężczyzn, którzy przytrzymywaliby kobietę za ręce, i dwóch, którzy przyciskaliby do ziemi jej nogi. Dopiero wówczas sprawca mógłby znaleźć się pomiędzy jej nogami i popełnić ów czyn [4]. Jeszcze bardziej absurdalne stwierdzenie pada, gdy Zia ul-Haq wspomina, że Zainab jest niewidoma: Prawo nie dzieli ludzi na tych, którzy widzą, i tych, którzy nie widzą. Przyjmij czysto teoretycznie, że to gwałciciel jest niewidomy. Czy z tego powodu mają mu się należeć jakieś specjalne przywileje? Ofiara ma podczas śledztwa takie same prawa i obowiązki, niezależnie od tego, czy jest niewidoma, czy nie [5]. Sprawa Zainab jest o tyle znamienna, że najbliższe otoczenia generała Zii ul-Haqa to zeświecczeni wojskowi, którzy do religii mają stosunek obojętny, ale przez wzgląd na duchowe inklinacje swojego przywódcy z biernością obserwują narastający w społeczeństwie pakistańskim fanatyzm.

Wszystkie elementy, których do stworzenia swojej książki użył Mohammed Hanif składają się na bardzo interesujące i wartościowe dzieło o pacyfistycznym wydźwięku. Autor – prywatnie absolwent prestiżowej Akademii  Pakistańskich Sił Powietrznych – ukazuje sprzeczności i absurdy panujące w wojskowych szeregach, sygnalizując, że siły zbrojne to nierzadko formacje służące zaspokajaniu ambicji kilku ludzi, pragnących zamanifestować swoją potęgę. Wybuchowe mango to również intrygująca wariacja na temat losów generała Zii ul-Haqa – Hanif przybliża nam postać dyktatora, który pozostawał w bliskich relacjach z USA z uwagi na wsparcie, jakie w trakcie wojny afgańsko-radzieckiej udzielał afgańskim mudżahedinom, dozbrajanym i finansowanym przez Amerykanów za pośrednictwem pakistańskich służbach specjalnych. Hanif rozważa motywy, jakimi mogli kierować się ewentualni spiskowcy pragnący zlikwidować Zię ul-Haqa oraz odmalowuje scenariusz samego domniemanego zamachu (do dzisiaj nie potwierdzono oficjalnie, co było przyczyną rozbicia się samolotu z generałem Zią ul-Haqiem na pokładzie). Wreszcie Wybuchowe mango to ostrzeżenie przed dopuszczeniem do władzy religijnych fundamentalistów oraz podkreślenie roli przypadku w życiu człowieka – przypadku, przed którym nie mogą ustrzec się nawet najpotężniejsi i najwięksi.

---

[1] Mohammed Hanif, Wybuchowe mango, przeł. Olga Masoń-Kędzierska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 10 – 11

[2] Tamże, s. 49

[3] Tamże, s. 228

[4] Tamże, s. 175 – 176

[5] Tamże, s. 176