Ivy Compton-Burnett "Dom i jego głowa" - W bagnie obłudy i fałszu

Dom i jego głowa

Ivy Compton-Burnett

Tytuł oryginału: A House and Its Head

Tłumaczenie: Jolanta Kozak 

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 320

Och, ironio, droga kapłanko przeciwieństw, wszechwładna królowo zamierzonych niezgodności, pocieszycielko strapionych, pozwólże się ujarzmić i naucz nas, nędznych ludzi o trwożliwych sercach i słabowitych umysłach, władać Tobą z wprawą, która przystoi Twej wyjątkowości! A jeśli uważasz za rzecz niegodną, byś musiała zniżyć się do naszego poziomu retorycznych abnegatów, wskażże nam chociaż kogoś, kto mógłby być naszym nauczycielem w tej niełatwej, ale jakże zaszczytnej materii. O ironio…! ? … ? Słucham? … Żeby się zamknąć? Tzn. zamilknąć? … Ivy Compton-Burnett? Dom i jego głowa? Chwalcie Pana, bo jest dobry!

Dom i jego głowa, powieść autorstwa brytyjskiej powieściopisarki Ivy Compton-Burnett (1884 – 1969), to rzecz literacko nietypowa, a przy tym cudowna. To książka śliska niczym węgorz – trudno pochwycić ją w karby słów i jednoznacznie oddać jej wyjątkowość. To rodzaj szarady – autorka pogrywa sobie z czytelniczymi oczekiwaniami, zabawia się schematami, balansuje na krawędzi kiczu, sięga po rozwiązania pozornie wtórne i schematyczne. Rezultatem jest wspaniała mozaika, która dla nas odbiorców może stanowić piękną lekcję na temat posługiwania się ironią.

Wydany po raz pierwszy w 1935 roku utwór, zgodnie z tytułem, traktuje o losach pewnego domostwa i panujących w nim relacji. Akcja osadzona jest w epoce wiktoriańskiej, a jej miejscem jest anonimowa, prowincjonalna osada. W owej mieścinie swój żywot wiodą Edgeworthowie. Głową familii jest Duncan, despota i tyran z wprawą zdradzającą długoletnie doświadczenie narzucający swoją wolę innym. Małżonka Ellen to uległa kobieta, całkowicie podporządkowana mężowi. W nie lepszym położeniu znajduje się pełnoletnia młodzież – dwie córki oraz bratanek również nie potrafią przeciwstawić się bezwzględnemu panowaniu Duncana. Wszyscy wegetują w rytmie naznaczonym rutyną i obowiązkiem – dbają o kontakty towarzyskie, troszczą się o swoje życie religijne, pieczołowicie pielęgnują wymagane konwenanse. Tyle, że na kolorowym obrazku pojawia się rysa. Pani domu umiera, a Duncan ponownie żeni się. Wybranką serca jest młoda kobieta w wieku córek Edgheworthów. Pojawienie się na scenie nowej osoby okazuje się bodźcem do uruchomienia łańcucha zdarzeń, za sprawą których moralny brud i brzydota, dotychczas całkiem zgrabnie skrywane, wypływają na światło dzienne.

Dom i jego głowa to książka, która już od pierwszych stron przykuwa czytelniczą uwagę z racji stylu, w jakim jest utrzymana. Dzieło Compton-Burnett to proza, na którą składają się przede wszystkim partie dialogowe. Opisy zredukowane zostają do absolutnego minimum i służą głównie do nakreślenia tła danej sytuacji – narrator informuje nas jedynie o tym, która z postaci zabiera aktualnie głos oraz jaka mowa ciała temu towarzyszy. Znaczenie mają wykonywane gesty, ruchy oraz mimika, ale na boczny tor odstawiona zostaje sceneria. Równie ciekawym zabiegiem jest decyzja, by o zachodzących zdarzeniach czytelnik dowiadywał się poprzez wypowiedzi poszczególnych protagonistów, które – jak szybko się przekonujemy – nierzadko mocno się od siebie różnią. Nie mniej intrygujący jest sposób, w jaki bohaterowie się ze sobą komunikują, czy raczej, w jaki wygłaszają swoje kwestie – każde zdanie nafaszerowane jest egzaltacją, nadmierną liczbą ozdobników i przesadną elokwencją. Te kwieciste rozmowy są niczym słowne potyczki, w których interlokutorzy po mistrzowsku operują ironią, zgryźliwościami i drwiną. W rezultacie Dom i jego głowa przywodzi na myśl teatralny spektakl, którego motywem pozostaje toksyczność międzyludzkich relacji, gdy te oparte są na pozorach i kłamstwie.

Co ciekawe wrażenie, że obcujemy z aktorską grą jest wzmacniane przez wzmianki, które regularnie pojawiają się na kartach powieści – co rusz czytamy mniej lub bardziej zawoalowane aluzje nawiązujące do scenicznych występów: Podążyła rezolutnie za Gretchen swobodnym krokiem, poruszając nieznacznie ustami, gdyż ćwiczyła tekst wypowiedzi [1]; (…) brat uśmiechnął się na użytek tych, którzy akurat na niego patrzyli [2]; (…) wyniosłość Duncana przybrała maskę osobistego zaniepokojenia [3]; (…) tak nawykła do odgrywanej przez siebie postaci, że utożsamiała ją z własną osobą [4]; Ostatnie dni dają powody do zawahań, proszę pani, lecz naszą powinnością jest odegrać w nich swoją rolę [5]; (…) sam w sobie jesteś figurą drugorzędną [6]. Role, maski, kwestie do wygłoszenia, pierwszo- bądź drugoplanowość – Ivy Compton-Burnett nie pozwala choćby na moment zapomnieć czytelnikowi, że jej bohaterowie biorą udział w wielkim przedstawieniu.

Wydaje się, że owa sceniczność książkowej materii ma podkreślić fakt, że człowiecza egzystencja to nierzadko taka właśnie teatralna gra – jako ludzka jednostka, która tkwi w społecznej masie, zmuszeni jesteśmy przestrzegać wielu reguł, rytuałów i zasad, a to nierzadko wiąże się z przywdziewaniem najróżniejszych oblicz, w zależności od okoliczności i otoczenia. W rezultacie, w mniejszym bądź większym stopniu, każdy z nas jest ubezwłasnowolniony przez powinności czy cudze oczekiwania – przed upupieniem nie sposób uciec, a najbardziej gargantuiczne rozmiary zdaje się ono przyjmować w rodzinie. Jest to o tyle ciekawie, że pozornie – jako grono najbliższych sobie osób, przebywających ze sobą przez długie lata – krewni powinni znać się najlepiej, tymczasem niekiedy zadowalamy się wyłącznie powierzchowną warstwą cudzej osobowości. W niewiele lepszym świetle prezentują się towarzyskie kontakty – Compton-Burnett uświadamia nam, że wiele podejmowanych przez nas akcji i działań podyktowanych jest (…) lękiem przed tym, co ludzie powiedzą (…) [7], przed szumem (…) oszczerczych języków [8]. Strach ten wynika z tego, że wbrew pobożnym życzeniom nawet banalne ploteczki nie dają się (…) zdmuchnąć jak puch z dmuchawca [9]. Stąd też wegetacja w gromadzie może w pewnych okolicznościach przypominać grząskie bagno przemilczeń, niedomówień i fałszywej dyskrecji, nad którym unosi trujący wyziew przeświadczenia: Co ludzie mogą wiedzieć o rzeczach przed nimi ukrytych? I po co mieliby coś wiedzieć? [10] – można przecież udawać, że to, o czym się głośno nie mówi, wcale nie istnieje.

Elementy, których autorka używa do skomponowania dzieła wspaniale współgrają ze sobą i decydują o tym, że Dom i jego głowa to niezwykle atrakcyjnie lektura. Ivy Compton-Burnett, posiłkując się czarnym humorem i hiperbolizacją, ukazuje ciemną stronę międzyludzkich stosunków. Brytyjka bezpardonowo, chociaż często wywołując na czytelniczych ustach uśmiech, pokazuje jak toksyczne zależności mogą panować za zamkniętymi drzwiami, w familijnym zaciszu. Ponadto autorka uzmysławia nam, do jak niskich i podłych zachowań potrafi posunąć się człowiek, który z jednej strony za wszelką cenę pragnie zachować dobre imię, z drugiej zaś, jest podjudzany przez zaślepiającą chciwość.

---

[1] Ivy Compton-Burnett, Dom i jego głowa, przeł. Jolanta Kozak, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2014, s. 49

[2] Tamże, s. 27

[3] Tamże, s. 73

[4] Tamże, s. 131

[5] Tamże, s. 172

[6] Tamże, s. 230

[7] Tamże, s. 262

[8] Tamże, s. 285

[9] Tamże, s. 289 – 290

[10] Tamże, s. 87