Elena Poniatowska "Do sępów pójdę" - Opowieść z meksykańskich nizin

Do sępów pójdę

Elena Poniatowska

Tytuł oryginału: Hasta no verte Jesus mio

Tłumaczenie: Beata Babad-Gellusseau 

Wydawnictwo: Literackie

Seria: Proza Iberoamerykańska

Liczba stron: 361

Literatura to rodzaj gawędy, która powstaje w oparciu o różne składowe. Materiałem do jej snucia mogą być wydarzenia z otaczającego nas świata, które przepuszczone przez stosowną aparaturę – wyobraźnię pisarza bądź pisarki – transponowane są do literackiej rzeczywistości. Co ciekawe, artyści wcale nie muszą być bezpośrednimi uczestnikami danych zajść, by o nich pisać – umiejętność wysłuchiwania bliźniego sprawia, że to, co przekazane ustnie (nawet jeśli jest nieskładne i chaotyczne) może zostać zaklęte na kartach książki. Przykładem takiego dzieła zrodzonego z cudzej opowieści – chropowatej i nieoszlifowanej – jest utwór Do sępów pójdę pióra Eleny Poniatowskiej (ur. 1932), meksykańskiej pisarki i dziennikarki o polsko-francuskich korzeniach.

Główna bohaterka – Jezusa Palancares, uboga praczka wywodząca się z meksykańskich nizin społecznych – odmalowuje przed czytelnikiem dzieje swojego niełatwego żywota. Poznanie jej losów możliwe jest dzięki reporterskiej intuicji Eleny Poniatowskiej, której udaje się namówić Jezusę, by zrelacjonowała swoje niezwykłe dzieje – książka utrzymana w formie pierwszoosobowej narracji to odpowiednio zredagowany i nieco skrócony zapis tego, co udało się usłyszeć z ust praczki.

Do sępów pójdę – jak dowiadujemy się z obszernego i bardzo ciekawego posłowia tłumaczki Beaty Babad-Gellusseau – w opinii meksykańskiego pisarza, akademika i krytyka literackiego Ermilo Abreu Gómeza uchodzi za (…) arcydzieło realizmu poetyckiego w literaturze meksykańskiej [1], przede wszystkim z racji faktu, że Elenie Poniatowskiej w karby słów udaje się zamknąć to, co do tej pory było nieuchwytne, tj. meksykańską gwarę. Tym samym największa zaleta książki jest jednocześnie jej piętą achillesową, bowiem wyłącznie lektura oryginału pozwala w pełni docenić kunszt Poniatowskiej. Czytelnicy niehiszpańskojęzyczni zdani są na iberystów, który muszą mierzyć się z nie lada wyzwaniem, bowiem przekład winien być stylizowany na mowę potoczną. Wydaje się, że w tym aspekcie pani Beata Babad-Gellusseau spisała się bardzo dobrze, bowiem obcując z polskim tłumaczeniem faktycznie ma się wrażenie, że naszym rozmówcą jest osoba, posługująca się narzeczem ludowym – specyficzna składnia, liczne powiedzonka i mądrości (Powiadają, że nieboszczyk i z łaski przygarnięty po dwudziestu czterech godzinach śmierdzą [2]), odpowiednio dobierane anachronizmy ((…) niceśmy mu nie powiedziały [3]; Nuże, na ciebie teraz kolej przyszła (…) [4]; (…) a ziemia domami ciskała, tak się zbiesiła [5]; Kiedy się jeszcze po niebie smugi gwiazd ciągnęły, nasamprzód (…) [6]) czy wreszcie popularne błędy językowe (sepcja zwłok, lelijka jako określenie homoseksualnej kobiety, cewile), decydują o tym, że polska translacja brzmi bardzo przekonująco.

Siłą książki jest również sylwetka heroiny. Jezusa Palancares to osoba charakterna – jest harda, uparta i nieposkromiona, w rezultacie czego zaznane krzywdy i niesprawiedliwości jeszcze mocniej ją hartują. Dzieciństwo naznaczone utratą najbliższych i przemocą, dojrzewanie bez matki, dorosłość napiętnowana rozczarowaniami doznawanymi w trakcie zawiązywania kolejnych przyjaźni i znajomości – egzystencja protagonistki jawi się jako pasmo nieszczęść i cierpień. Skutkuje to obrośnięciem pancerzem znieczulicy i nieufności, co dobrze tłumaczy wyczuwalną na pierwszych stronach rezerwę oraz wyjaśnia znaczenie tytułu polskiego przekładu - kobieta kilkakrotnie wspomina, że w chwili gdy poczuje nadciągającą śmierć uda się na pustkowie, do sępów, by tam dokonać żywota.

Perypetie Jezusy Palancares, która w swoim życiu parała się niejednym zajęciem (dowiadujemy się, że owa praczka była m.in. robotnicą fabryczną, straganiarką, handlarką, kelnerką, salową, pomocą szpitalną, rzeźniczką, szefową zakładu fryzjerskiego, a nawet żołnierką) służą Elenie Poniatowskiej do ukazania niedoli meksykańskiej biedoty, ale zarazem pozwalają odmalować bogaty obraz zawiłej historii Meksyku ze szczególnym uwzględnieniem przełomu XIX i XX wieku, kiedy to młodym krajem targają liczne rewolucje i przewroty wojskowe. Autorka umiejętnie przybliża poszczególne składowe meksykańskiego dziedzictwa, sygnalizując, że państwo, które funkcjonuje w oparciu o skomplikowaną spuściznę (duma czerpana z wciąż widocznych śladów i wpływów cywilizacji prekolumbijskich miesza się tutaj z kompleksami odczuwanymi wobec Hiszpanii; zaś społeczeństwo to prawdziwa mozaika, będąca mieszaniną krwi europejskiej, miejscowych Indian oraz przywiezionych z Afryki niewolników) dopóty narażone jest na nieustanne tarcia i zgrzyty, dopóki tematy niewygodne i trudne nie zostaną pieczołowicie przepracowane. W tym kontekście znamienna jest wypowiedź Jezusy, która sama nie postrzega się w kategoriach pełnoprawnej obywatelki: Meksykanką się nie czuję i do Meksykanów się nie przyznaję. Nic tu nikogo nie obchodzi, tylko własna wygodna i czysty interes. Gdybym miała majątek i pieniądze, tobym była Meksykanką, ale że od śmiecia mniej jestem warta, to niczym nie jestem. Śmieć ze mnie, taki co go pies obsika i dalej poleci. Wiatr powieje, zdmuchnie go i kwita… [7]. W tym miejscu warto podkreślić i docenić ogrom pracy wykonanej przez przywoływaną już Beatę Babad-Gellusseau, która polskie wydanie wzbogaciła ponad setką przypisów. Postacie z historii Meksyku, gry słowne, rarytasy z lokalnej kuchni – wszystko zostaje pieczołowicie wyjaśnione, dzięki czemu czytelnik zyskuje sposobność, by dowiedzieć się bardzo wielu kwestii związanych z południowym sąsiadem USA.

Wypadkową tych wszystkich składników jest raczej smutna i przytłaczająca książka, która umożliwia nam poznanie niespokojnego żywota oryginalnej i nieszablonowej postaci. Wojna, spirytyzm, walka o utrzymanie się na powierzchni, waśnie i spory mieszkańców najbiedniejszych osiedli – oto codzienność Jezusy, osoby zarazem chytrej jak i naiwnej, zaradnej, ale i łatwowiernej, prostolinijnej, a jednocześnie skrytej, do poznania której zaprasza nas Elena Poniatowska.

---

[1] Elena Poniatowska, Do sępów pójdę, przeł. Beata Babad-Gellusseau, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976, s. 355

[2] Tamże, s. 155

[3] Tamże, s. 20

[4] Tamże, s. 30

[5] Tamże, s. 39

[6] Tamże, s. 49

[7] Tamże, s. 241