Izrael Rabon "Ulica" - Bieda i nędza II RP

Ulica

Izrael Rabon

Tytuł oryginału: Di gas

Tłumaczenie: Krzysztof Modelski 

Wydawnictwo: Dolnośląskie

Seria: Biblioteka Pisarzy Żydowskich

Liczba stron: 169



 

20-lecie międzywojenne to okres w historii Polski równie ciekawy, co krótki. W powszechnej świadomości kojarzy się on z odradzającą się państwowością (czego niejakim zwieńczeniem jest Powstanie Wielkopolskie), której nieustannie należało bronić (m.in. w wojnie polsko-bolszewickiej); dynamicznym rozwojem (sławetny Centralny Okręg Przemysłowy, powstanie miasta i portu Gdynia) oraz bardzo wyrazistymi osobistościami, na czele z Ignacym Mościckim, Józefem Piłsudskim, Ignacym Janem Paderewskim, Romanem Dmowskim czy Eugeniuszem Kwiatkowskim. 20-lecie to także cały ogrom literackich nazwisk: Bruno Schulz, Stanisław Witkacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz, Ferdynand Goetel, Maria Dąbrowska, Zofia Kossak, Zofia Nałkowska, Andrzej Strug czy Zbigniew Uniłowski to tylko wierzchołek góry lodowej. A przecież oprócz tych gwiazd, które całkiem mocnym blaskiem świecą i dzisiaj, nie brak artystów i artystek, które obecnie zostały niemal zupełnie zapomniane – przykładem takiego pisarza, którego spuścizna wegetuje na krawędzi niebytu jest Izrael Rabon (1900 – 1941), tworzący w języku jidysz poeta, prozaik, eseista i krytyk literacki, autor powieści Ulica.

Króciutka książka, które łącznie z przedmową zamyka się w niespełna 170 stronach, rozpoczyna się w momencie, gdy bezimienny protagonista będący zarazem pierwszoosobowym narratorem kończy 4-letnią służbę wojskową. Młody mężczyzna to uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, ale po opuszczeniu armii nikt nie wita go jak bohatera – brak bliskich czy znajomych, z którymi łączyłyby go zażyłe stosunki (W rodzinnym miasteczku nie znałem nikogo, kto mógłby mi w czymkolwiek pomóc; nie miałem też żadnych krewnych [1]), brak pracy, jako, że firma, gdzie pracował w charakterze księgowego w międzyczasie zamknęła podwoje, sprawiają, że młodzieniec zdaje się na ślepy los i pod wpływem chwili niemałą część skromnych oszczędności wydaje na bilet do Łodzi w nadziei, że w robotniczym mieście znajdzie się zajęcie dla zdemobilizowanego żołnierza. Szybko okazuje się, że jedynym miejscem dla tego typu osobników jest tytułowa ulica.

Tym samym Izrael Rabon przedstawia czytelnikowi portret człowieka podwójnie wykluczonego. Z jednej strony jest on przybyszem w nieznanym ludzkim skupisku – nie ma nikogo, do kogo mógłby się zwrócić o wsparcie czy pomoc. Z drugiej zaś, z racji chronicznego braku pieniędzy i związanych z tym poszukiwań kąta do przenocowania, zaniedbanego wyglądu podkreślanego przez nieustanny głód, bohater wzbudza lęk, nieufność, obawę, co tylko pogłębia odizolowanie (Na obu dworcach i w poczekalniach tramwajowych znano mnie już jak zły szeląg. Kobiety prowadzące bufety, sprzedawcy z kiosków z gazetami przyglądali mi się podejrzliwie [2]). W rezultacie młodzieniec tonie w grzęzawisku osamotnienia i wykluczenia, z którego niełatwo jest znaleźć wyjście.

Tułaczka po miejskiej dżungli staje się dla autora pretekstem do ukazania realiów panujących w II Rzeczpospolitej w latach 20-tych XX wieku. Jako, że świat przedstawiony oglądamy z perspektywy wręcz rynsztokowej, przekonujemy się jak nieprzyjaznym miejscem do godziwego życia jest młode polskie państwo. Bezimienny narrator staje się naszym przewodnikiem po mieszkaniach zakładanych w zapleśniałych, mrocznych i wiecznie niedogrzanych piwnicach. Gościmy w podejrzanych barach i spelunkach, w których smutki zapija biedota. Poznajemy ludzi, którzy pomimo wyuczonego fachu z trudem wiążą koniec z końcem. Oglądamy rzesze kobiet, których nędza wypycha na ulicę, by zarabiać na chleb własnym ciałem. Ze zdziwieniem uświadamiamy sobie jak wysoki jest poziom analfabetyzmu. Wreszcie obserwujemy niełatwą dolę mniejszości – Niemcy, bądź ich potomkowie, których nie brak także wśród pospólstwa starają się nie rzucać się w oczy, wiedząc, że chętnie przypisuje się im rolę kozła ofiarnego odpowiedzialnego za wszelkie niepowodzenia czy nieszczęścia, zaś Żydzi muszą liczyć się z tym, że niejeden pracodawca z uwagi na pochodzenie nie zdecyduje się na ich zatrudnienie.

Osobnym wątkiem dotyczącym sytuacji II RP, któremu Izrael Rabon poświęca sporo uwagi są rozruchy robotnicze, będące następnym, obok wspomnianych we wcześniejszym akapicie następstw kryzysu, w jakim pogrążona jest polska gospodarka. Autor udanie ukazuje wrzenie ulicy, odmalowując napięcie i niepokój, które pod byle pretekstem mogą zamienić się w poważne zamieszki. Wzburzone robotnicze masy walczą nie tylko o podwyżki, ale i o przetrwanie – kolejne nierentowane fabryki są zamykane, a na bruk trafiają rzesze nowych bezrobotnych bez żadnych perspektyw na przyszłość.

Ulica jest nie tylko ciekawą panoramą polskiego 20-lecia międzywojennego, to także interesujący utwór z racji formy, w jakiej jest utrzymany. Opis bieżących przygód bezimiennego narratora przerywany jest przez wspomnienia bądź opowieści napotykanych ludzi, w efekcie czego mamy do czynienia z powieścią szkatułkową. Dzięki temu nie gościmy tylko w Polsce, ale trafiamy na Węgry oraz do Rumunii, włóczymy się po bezkresnych Rosyjskich stepach, zahaczamy nawet o odległe Chiny.

Jedyną poważniejszą wadą książki, która sprawia, że nie jest to lektura na dłużej zapadająca w czytelniczej pamięci jest brak wyraźnie zarysowanej linii fabularnej bądź interesującej puenty. Izrael Rabon dzieli się z nami intrygującymi spostrzeżeniami, trafnie diagnozuje problemy, z jakimi borykała się II Rzeczpospolita, ale sama historia bezimiennego narratora jest pozbawiona ikry. Summa summarum dzieło godne polecenia, ale przede wszystkim dla pasjonatów 20-lecia międzywojennego oraz historii polskich Żydów.

---

[1] Izrael Rabon, Ulica, przeł. Krzysztof Modelski, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1991, s. 21

[2] Tamże, s. 24