Stacja końcowa - Wiedeń
Andrew Nagorski
Tytuł oryginału: Last stop Vienna
Tłumaczenie: Witold Siemaszkiewicz
Wydawnictwo: Znak
Liczba stron: 296
Wojna to czas, kiedy tryumfy
święcą najniższe instynkty. Terror, przemoc, gwałt, niesprawiedliwość,
okrucieństwo, podłość i cała gama innych przywar, które na co dzień staramy się
skrywać przed światem, wypełzają na powierzchnię, przemieniając nas – zwykłych
i pospolitych osobników – w ludzkie bestie, budzące strach i trwogę. Ale każda
wojna ma swój koniec, i kres ten nigdy nie jest szczęśliwy, niezależnie od
tego, czy w ostatecznym rozrachunku stoimy po stronie wygranych czy
przegranych. Niewątpliwie jednak sytuacja tych drugich jest nieco gorsza –
pomijając osobiste tragedie poszczególnych jednostek, z piętnem porażki
związane są zrujnowana gospodarka, ekonomiczna zapaść, rzesze bezrobotnych
weteranów domagających się opieki ze strony państwa czy kiepskie położenie
sierot oraz wdów, którym także niezbędne jest wsparcie. Równie powszechne są
poczucie klęski, gorycz z racji niespełnionych obietnic czy rozczarowanie
hasłami, wypisanymi na sztandarach, z którymi przystępowało się do walki. Ale
prawdziwy dramat zaczyna się wtedy, kiedy pośród tłumu mruczącego z
niezadowolenia, znajdzie się człowiek, który postanawia wykorzystać panujące
nastroje, by odzyskać straconą przez naród godność, będąc przy tym przekonanym,
że jedyną drogą ku temu, jest wzniecenie kolejnego konfliktu. W sposób bolesny
nauczyła nas tego historia, która na przykładzie m.in. Adolfa Hitlera pokazała,
że zawierzenie takiemu przywódcy, nieuchronnie prowadzi do krwawej zawieruchy. Tyle,
że jeśli zagłębimy się w przypadek Hitlera, szybko uświadomimy sobie, że nie
wziął się on znikąd, a partia, którą stworzył (NSDAP) – tak jak wszystkie tego
typu polityczne projekty – zaczynała praktycznie od zera. Jak zatem doszło do
tego, że Hitlerowi zawierzyły całe rzesze Niemców, oddając mu pod opiekę swój
kraj? Ciekawą wizję narodzin ruchu nazistowskiego prezentuje nam Andrew
Nagorski, amerykański reporter i pisarz, potomek polskich emigrantów, autor
powieści Stacja końcowa – Wiedeń.
Utwór to otrzymana w formie
pierwszoosobowej narracji historia Karla Neumanna, młodego Niemca, który w
trakcie Wielkiej Wojny traci starszego brata oraz ojca. Bohater to zagubiony
chłopak, który nie umie pogodzić się ze śmiercią najbliższych. W dodatku jest
on nieśmiały i niepewny własnej wartości. Szuka akceptacji i poczucia przynależności
do grupy, ale z racji chronicznej biedy, stroni od towarzystwa kolegów z obawy,
by nie stać się obiektem kpin i niewybrednych żartów. Szansą na to, by zbudować
własną tożsamość i przestać postrzegać się jako nieudacznika oraz niedorajdę
jest wstąpienie do Freikorps, ochotniczych paramilitarnych formacji o
nacjonalistycznym charakterze, zakładanych przez zdemobilizowanych żołnierzy,
nie godzących się z hańbiącymi dla Niemiec postanowieniami Traktatu
Wersalskiego. W ramach swojej działalności polegającej głównie na ustawicznych
potyczkach ulicznych ze zwolennikami komunizmu, Karl trafia też do Monachium,
gdzie jako jeden z pierwszych przyłącza do powstających Oddziałów Szturmowych
(niem. Sturmabteilung), bojówek do
ochrony zgromadzeń Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników
(NSDAP). Od tego momentu byt Karla gna w coraz szybszym tempie, stawiając przed
nim bardzo trudne wybory.
Dzieło Andrew Nagorskiego to
książka, którą można rozpatrywać w kategoriach political fiction czy historii alternatywnej, chociaż większość
wydarzeń jest autentyczna. Te fakty stanowiące fundament pozwalają uzmysłowić
czytelnikowi, jak długotrwałym i skomplikowanym procesem było zdobycie władzy
przez nazistów. Autor koncentruje się na wypadkach rozgrywających się od 1918
roku, kończąc swoją powieść gdzieś w okolicach 1930 roku. Tłem pozostają Niemcy
za czasów Republiki Weimarskiej, którą targają nieustanne kryzysy gospodarcze
oraz burdy na tle politycznym. Wybuchy szalejącej inflacji doprowadzają do
zapaści, zmuszając całe zastępy ludzi do podejmowania się najbardziej
nikczemnych czy uwłaszczających zajęć, by jakoś podtrzymać smutną wegetację. W
tych ekstremalnych warunkach zdecydowanie łatwiej jest o radykalizację poglądów
szerokich mas, szczególnie, gdy oferowane są proste i przejrzyste wytłumaczenia
dotychczasowych niepowodzeń i problemów (Z
początku nie wiedziałem, co myśleć o Hitlerze (…). W każdym razie, ilekroć
mówił o rozmaitych winowajcach – komunistach, Żydach, tchórzach – którzy
zdradzili Niemcy i dopuścili do przegranej, nie mogłem pozostać obojętnym. Oto
było wyjaśnienie wszystkich nieszczęść, które widzieliśmy wokół siebie, oto
powód, dla którego śmierć mojego ojca i brata nie przyczyniła się do
chwalebnego zwycięstwa, lecz poszła na marne, nie zapobiegła upokorzeniu
ojczyzny [1]).
Sporo uwagi poświęcono również
przeszkodom, z jakimi musiał zmagać się Adolf Hitler, zanim NSDAP
przekształciła się w siłę liczącą się z politycznego punktu widzenia. Nieudany
pucz w Monachium (1923 r.), delegalizacja nazistowskiej partii, kiepskie wyniki
w wyborach parlamentarnych czy okresowe kryzysy psychiczne – wszystkie te
rzeczy udało się przezwyciężyć, dzięki czemu Hitler mógł być świadkiem narodzin
III Rzeszy. Dzięki Nagorskiemu uzmysławiamy sobie, jak wiele zdarzeń potoczyło
się w szczęśliwy dla Hitlera sposób, jak wielki upór i determinacja niezbędne
były do sfinalizowania rozpoczętego przedsięwzięcia oraz co mogłoby się stać,
gdyby kilka epizodów przebiegło inaczej, niż miało to miejsce.
Kluczowymi elementami fabuły są słabość
Hitlera do młodych dziewcząt, którymi można manipulować i roztaczać nad nimi
niemal absolutną kontrolę oraz niechęć przemieszana z lękiem wobec silnych,
wykształconych i niezależnych kobiet. Te cechy osobowości, które odegrają
niepoślednią rolę w egzystencji fikcyjnego protagonisty, Karla Neumanna,
stanowią ciekawe dopełnienie portretu psychologicznego Hitlera. Unaoczniony
zostaje fakt, że nazistowski przywódca był człowiekiem nie wolnym od wad i
słabostek, obsesji oraz zboczeń, i bardzo daleko mu do propagandowego wizerunku
osobnika, który odsunął w kąt wszelkie życiowe uciechy, by w pełni poświęcić
się pracy dla dobra i potęgi ojczyzny.
Wreszcie Stacja końcowa – Wiedeń to uniwersalna powieść traktująca o
zagadnieniu tak powszechnym, a jednocześnie tak złożonym jak miłość. Bohater
boleśnie doświadcza jej meandrów, ucząc się, że nie da się zbudować trwałego i
trwałego związku z drugim człowiekiem, jeśli relacja wznoszona jest na
kłamstwach, półprawdach czy niedopowiedzeniach. Równie gorzką nauczką jest konfrontacja
z przeszłością, przed którą nie można uciec, niezależnie od tego, jak wiele
wysiłku poświęca się na budowę nowego
życia.
Reasumując, Stacja końcowa – Wiedeń to sprawnie napisana (z warsztatowego
punktu widzenia) książka o intrygującej fabule,
której osią pozostaje rodzący się nazizm. Dzięki utworowi nieco łatwiej zrozumieć fenomen Hitlera, ponadto poznajemy okoliczności, za sprawą których możliwe stało się zdobycie władzy przez późniejszego Führera. Wartościowa lektura.
[1] Andrew Nagorski, Stacja końcowa – Wiedeń,
przeł. Anna Skucińska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 58
„Wojna to czas, kiedy tryumfy święcą najniższe instynkty. Terror, przemoc, gwałt, niesprawiedliwość, okrucieństwo, podłość i cała gama innych przywar, które na co dzień staramy się skrywać przed światem, wypełzają na powierzchnię, przemieniając nas – zwykłych i pospolitych osobników – w ludzkie bestie, budzące strach i trwogę”.
OdpowiedzUsuńUważasz, że podczas wojny wszyscy ludzie zmieniają się w bestie? Ja mam zupełnie inne zdanie. Historia zna wiele przykładów osób, które z poświęceniem pomagały innym, ryzykując własnym życiem. Z wojną jest tak, że w jednych ludziach uruchamia najniższe instynkty, a w innych wyzwala dobre cechy. Co do książki, jeszcze się zastanowię, czy po nią sięgnąć. Lubię, by autor trzymał się faktów, a w tym przypadku jest inaczej. :)
Nie wszyscy zamieniają się w bestie, ale bardzo, bardzo wielu osobników robi rzeczy, za które się później wstydzi. Oczywiście, że szlachetne postawy także się zdarzają, ale przecież są one odpowiedzią właśnie na powszechne zezwierzęcenie (dla przykładu: w trakcie II WŚ, kiedy za ukrywanie czy pomoc Żydom groziła kara śmierci, trudno było oczekiwać, by większość ludzi ryzykowała własne życie; niewielki odsetek czynnie pomagał, niewielkie odsetek czynnie denuncjował, a większość starała się nie wychylać nosa, co w tych okolicznościach oznaczało odwracanie oczu na krzywdę bliźniego; zobojętnienie to forma zezwierzęcenia, ale wymuszona jest ekstremalnymi okolicznościami, do jakich należy wojna).
UsuńA książka wg mnie zasługuje na uwagę - do momentu jednego kluczowego zdarzenia, które jest fikcyjne, a którego nie mogę zdradzić, by nie psuć przyjemności z lektury, autor bardzo wiernie odtwarza fakty.
Powiem szczerze, że wygląda to na interesującą lekturę, choć w warstwie merytorycznej, jeśli chodzi o analizę kariery Hitlera i nazizmu, brak zdaje się śladu fascynującego flirtu nazizmu z sowieckim komunizmem i największego paradoksu tej historii - wsparcia Stalina w kluczowym momencie, czyli w trakcie wyborów, które dały Hitlerowi formalnie legalną władzę.
UsuńCo do bestii, to jeśli macie na myśli zbrodnie jednostkowe, to się zgadzam. Jeśli te największe, masowe, to niestety nie. Miały miejsce zawsze, gdy z gruntu porządni ludzie próbowali z zaangażowaniem wykonywać swe obowiązki (na przykład obozy koncentracyjne, które traktowano jako przedsiębiorstwa czy zakłady wykonujące określone zalecenia państwa, a nie jako wyrażenie emocji) albo w wyniku nieszczęśliwego zbiegu zbyt wielu pechowych okoliczności, tak jak w przypadku bombardowania Hawru przez Brytyjczyków na przykład. Inna sprawa, że o ile zawsze nazistom czy komunistom bez trudu przypinamy łatkę ludobójstwa, to z innymi, jak na przykład z Cezarem, Aleksandrem Wielkim czy Leopoldem II już tak łatwo nam nie idzie. Tu jakoś nie chcemy widzieć odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne i ludobójstwo, a raczej postrzegamy ich jako "wielkich ludzi" i ikony cywilizacji. Może dlatego, że nie mordowali nas?
Tak jak wspomniałem, autor odtwarza fakty historyczne tylko do pewnego momentu. Nie chcę zdradzać zbyt wiele z fabuły, ale mniej więcej w 1931 roku rozjeżdżają się historia, jaką znamy a opowieść snuta przez Nagorskiego.
UsuńCo do masowości zbrodni i jej wyrobniczego charakteru, to całkiem niedawno na TVP Kultura leciał ciekawy film pt. "Hannah Arendt" poświęcony tytułowej postaci. Fabuła w ogromnej mierze koncentruje się wokół serii artykułów, które złożyły się na książkę "Eichmann w Jerozolimie" - tam własnie pojawia się teza, że Eichmann starał się jak najlepiej wykonywać powierzone mu zadania, zupełnie ignorując moralne aspekty otrzymywanych rozkazów.
Nigdy nie przestanie mnie interesować tło społeczne nazizmu. zwłaszcza to jak i dlaczego ludzie dali się ponieść demagogii. Jakie stały za tym mechanizmy manipulacji świadomością społeczną. Jeśli czas mi pozwoli, to chciałabym kiedyś przeczytać tę książkę, zapisuję sobie. Nie słyszałam o niej, fajnie że o niej napisałeś.
OdpowiedzUsuńMoim zdaniem we wspomnianej książce bardzo ciekawie nakreślono tło społeczno-ekonomiczne, które okazało się bardzo żyzną glebą dla wszelakiej maści skrajnych ideologii. Na powieść natknąłem się przypadkiem w bibliotece, ale bardzo się cieszę, że na nią trafiłem.
UsuńBardzo celne - bogaci i zadowoleni niechętnie angażują się w rewolucje.
Usuń