Juli Zeh "Ciemna materia" - W poszukiwaniu wolnej woli

Ciemna materia

Juli Zeh

Tytuł oryginału: Schilf

Tłumaczenie: Sława Lisiecka

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa 

Liczba stron: 392

 

 

 

Ciemna materia to (jak dotąd) hipotetyczna materia, która nie emituje i nie odbija promieniowania elektromagnetycznego, nie wchodzi w żadne interakcje ze znanymi nam substancjami, ale oddziałuje grawitacyjnie na inne obiekty. Te niezwykłe własności skutkują tym, że ciemnej materii nie sposób zobaczyć za pomocą obecnie stosowanych teleskopów, co jednocześnie utrudnia możliwość udowodnienia jej istnienia. Wskazówki sygnalizujące o występowaniu ciemnej materii pochodzą z obserwacji Wszechświata i są to różnego rodzaju anomalnie: obiekty w odległym Kosmosie oddziałują na siebie z większą siłą, niż wynika to z ich masy, a znana masa całego Wszechświata jest o wiele za mała, by po Wielkim Wybuchu możliwe było ukształtowanie się galaktyk. Ciemna materia wciąż pozostaje zagadką, tajemnicą, czymś niewyjaśnionym i niezgłębionym. Ale czy – jeśli tylko się nad tym dobrze zastanowić – i człowiecza egzystencja nie jest niekiedy pasmem zdarzeń nieprzewidywalnych i trudnych do wytłumaczenia za sprawą powszechnie przyjętej logiki? O tym, że nasz byt może być taką spiralą niejasności przekonują się bohaterowie powieści Ciemna materia, autorstwa Juli Zeh (ur. 1974), niemieckiej pisarki młodego pokolenia.

Książka już od pierwszych stron kojarzy się z trudnym do rozwiązania matematycznym zadaniem. Pokaźne grono protagonistów powiązanych skomplikowanymi zależnościami, wchodzących w różnorakie interakcje oraz akcja pełna meandrów i dziwacznych zwrotów powodują, że czytelnik trafia w literacki gąszcz, w którym jednak zanurzamy się z prawdziwą przyjemnością. Fabuła wznosi się na kolejne piętra, a praktycznie każdy rozdział pozwala nam poznać następnych ciekawych osobników. Obietnicą wspaniałej przygody jest już Prolog, w którym dowiadujemy się, z czym będziemy mieć do czynienia: Inspektor, który cierpi na nieuleczalne bóle głowy, wielbi pewną teorię fizyczną i nie wierzy w przypadki, rozwiązuje swój ostatni „przypadek”. Zostaje uprowadzone dziecko, które nic o tym nie wie. Lekarz robi coś, czego nie powinien robić. Umiera mężczyzna, dwóch fizyków się kłóci, aspirant jest zakochany. Na koniec wszystko wydaje się inne, niż inspektor się tego spodziewał – a jednak dokładnie takie samo. Pomysły człowieka są partyturą, a jego życie to muzyka współczesna [1]. Paradoksalnie, ta (pozorna?) znajomość przebiegu wydarzeń, nie przeszkadza Juli Zeh w zaskakiwaniu czytelnika.

Utwór można rozpatrywać na kilku płaszczyznach, spośród których każda niesie ze sobą interesujące refleksje oraz przemyślenia. Ciemna materia jest więc historią wyjątkowej przyjaźni, łączącej wspomnianych w prologu fizyków – Oskara oraz Sebastiana. Poznawszy się na początku studiów, młodzi ludzie szybko stają się nierozłączną parą, pogrążoną w nieustannej, żarliwej naukowej dyskusji. Sielankową relację zaburza brutalna rzeczywistość, bowiem dorosłość wymaga nieustannego podejmowania trudnych wyborów. Po zakończeniu edukacji Oskar decyduje się na oddanie w służbie nauki, co w jego przypadku oznacza żywot eremity, bowiem poświęcenie prowadzonym badaniom jest bezwarunkowe (Celem Oskara jest pogodzenie mechaniki kwantowej z ogólną teorią względności [2]). Sebastian stawia na rodzinę, a skrawkiem materiału, który ma załatać powstałą dziurę jest uniwersytet, gdzie mężczyzna pracuje jako (…) fizyk doświadczalny w dziedzinie nanotechnologii [3]. Jeśli dodać do tego jeszcze fakt, że Sebastian zajmuje się hobbystycznie kwantową teorią wielu światów, nieco bardziej zrozumiała staje się postawa Oskara, który oskarża swojego przyjaciela o sprzeniewierzenie się ideałom wyznawanym w młodości. Mężczyźni ciągle utrzymują ze sobą kontakt poprzez rytualne obiady piątkowe, kiedy to Oskar odwiedza Sebastiana i jego rodzinę. Ale nić łącząca niegdyś tę dwójkę jest coraz bardziej wystrzępiona i narażona na zerwanie. Pomiędzy kolegami znacznie więcej jest chłodu, napięcia, niewypowiedzianego żalu, poczucia krzywdy i urazy, wzajemnych wyrzutów i pretensji – wszystkie te negatywne emocje kanalizują się w dysputach, nierzadko przeradzających się w spory, jakie toczą Oskar i Sebastian. Przedmiotem owych dyskusji są fizyczne koncepcje, które przeplatają się z zagadnieniami z zakresu filozofii – nie brakuje odwołania do ontologii, epistemologii a nawet aksjologii. Tym samym dzieło Juli Zeh rozpatrywać należy jako powieść przesyconą rozważaniami orbitującymi wokół najbardziej elementarnych kwestii, z jakimi zmaga się ludzkość od momentu jej narodzin – czym jest rzeczywistość; jaki jest cel naszej egzystencji; czy wolna wola to smutny żart, kapryśny oksymoron bądź pobożne życzenie; czy czas to coś obiektywnego czy jedynie wytwór naszej świadomości; czy nas los jest zdeterminowany, czy możemy nim kierować, czy też jest to wypadkowa przypadku i ślepego trafu?

Juli Zeh stawia bardzo poważne pytania, ale w trakcie lektury czytelnik nie odczuwa ich ciężaru z taką natarczywością, jak mogłoby się wydawać. Ten brak przytłoczenia wagą poruszanej problematyki to efekt stylu, jakim operuje niemiecka pisarka. Lakoniczne zdania, z których formowane są wspaniałe konstrukcje przesycone metaforami, wyszukanymi porównaniami oraz zaskakującymi animizacjami (Późny wieczór zaróżowił ściany mieszkania [4]; Wokół katedry cisną się grupki stolików i krzeseł ulicznych kawiarń, jakby wszystkie lękały się mającego nastąpić ruchu weekendowego [5]; Chociaż śmiech chłopca nie może jeszcze wpłynąć w koleiny zmarszczek, tylko musi szukać sobie świeżych torów (…) [6]; Kiedy Sebastian nagle się podnosi, jego kolana uderzają o nogę stołu, a talerze wykasłują curry na obrus [7]); sączący się z kart dyskretny humor oraz galeria niejednoznacznych postaci pozwoliły autorce wytworzyć aurę lekkości, jaka towarzyszy odbiorcy w trakcie poznawania następnych rozdziałów snutej historii. Wydaje się, że niemieckiej pisarce udało się przekonać nas, że nic nie jest bezwzględne i ostateczne, że wszystko jest cudownie złożone i niejednoznaczne, ale akceptacja tego faktu przynosi pewnego rodzaju ukojenie i spokój.

Świetnym przykładem pokrętności jest sposób, w jaki Zeh traktuje tradycyjną formułę kryminału, wzbogacając ją o warstwy niedopowiedzenia. W Ciemnej materii kluczowe pytanie kto zabił? zdaje się schodzić na dalszy plan i ustępuje dociekaniom i domysłom, za sprawą których staramy się ustalić dlaczego do zbrodni w ogóle doszło, jakimi motywami kierował się morderca, czy działał on z własnej woli czy też został do tego skłoniony, a jeśli tak, to czy został zmuszony do popełnienia czynu tak niegodziwego przez kogoś czy też była to wynikowa jakichś niezwykłych okoliczności.

Rezultatem tych wszystkich składowych, których Zeh użyła do skonstruowania swojej powieści jest książka wymykająca się schematom i nie dająca się schwytać w gatunkowe konwencje. Ciemna materia czerpie z kryminału oraz thrillera, ale nade wszystko jest to świetna proza psychologiczna z potężnym ładunkiem filozoficznym, która skłania czytelnika do wzmożonego wysiłku intelektualnego. Gromada oryginalnych protagonistów (wśród których nie brakuje klasycznego wojownika walczącego z formą czy mężczyzny doprowadzonego do położenia ekstremalnego, nietypowego, kiedy cały wachlarz dotychczasowych doświadczeń okazuje się bezużyteczną wiedzą) oraz intrygujący symbolizm (rolę szczególnie istotną przypisano ptakom, jawiącym się z jednej strony jako bezczelni podglądacze, z drugiej zaś jako istotne wolne i niezależne, zdolne wznieść się ponad koleiny rutyny) stanowią idealne dopełnienie tego bardzo dobrego utworu. 

---

[1] Julia Zeh, Ciemna materia, przeł. Sława Lisiecka, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009, s. 7

[2] Tamże, s. 28

[3] Tamże, s. 28

[4] Tamże, s. 50

[5] Tamże, s. 187

[6] Tamże, s. 223

[7] Tamże, s. 263