Muriel Spark "Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią" - Mary, zmory i duchy przeszłości

Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią

Muriel Spark

Tytuł oryginału: The Hothouse by the East River

Tłumaczenie: Agnieszka Glinczanka

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 154

 

 

 

 

Punkt kulminacyjny zbliża się nieuchronnie, a wraz z nim następuje uzewnętrznienie, czy też – by brzmieć bardziej fachowo – eksternalizacja. Problemy zostają odseparowane od naszej osoby, przypisuje się im zewnętrzne przyczyny, a w rezultacie wewnętrzny konflikt targający naszym umysłem, którego źródło ukryte jest w naszej podświadomości, zostaje rozwiązany. Ale skąd pewność, że problem w ogóle istnieje? W jaki sposób to ustalić? Kiedy wiadomo bez cienia wątpliwości, że nasz przypadek wymaga dodatkowego wsparcia? I co, gdy to inni decydują o tym, że potrzebna jest nam pomoc? O tym jak łatwo jest zostać wplątanym w schemat, z którego bardzo trudno się wydostać, możemy przekonać się na przykładzie Elsy Hazlett, bohaterki powieści Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią, autorstwa Muriel Spark, szkockiej powieściopisarki, żyjącej w latach 1918 – 2006.

Elsa Hazlett to dojrzała kobieta, która w opinii swoich najbliższych cierpi na schizofrenię. Protagonistka ma za sobą nieudaną terapię w klinice, a w momencie rozpoczęcia utworu, znajduje się pod stałą opieką psychoanalityka, doktora Garvena Beya. Jeśli jednak spróbować doszukać się objawów przypisywanego Elsie schorzenia, to może okazać się, że jest z tym pewien kłopot. Kobieta obdarzona jest specyficznym poczuciem humoru. Ponadto protagonistka ma zwyczaj, który mocno irytuje męża Paula, by w trakcie konwersacji, nie patrzeć na swojego rozmówcę. W chwili, gdy kobieta przebywa w swoim nowojorskim apartamencie (przypominającym cieplarnię z racji niesprawnie działających grzejników), ulubionym widokiem jest przeciwległy brzeg Rzeki Wschodniej – w konsekwencji można odnieść wrażenie, że Elsa uwielbia dyskutować z wizją, która znajduje się za szklaną szybą. Uwagę zwraca jeszcze cień kobiety, który przejawia trudne do wytłumaczenia tendencje, by padać w złym kierunku, na przekór prawom fizyki.

O przypisywane Elsie zaburzenia znacznie łatwiej jest podejrzewać jej otoczenie, które sprawia wrażenie istnego domu wariatów. Pokojówka, która w przypływie histerii wyzywa innych oraz usiłuje wyskoczyć przez okno. Przyjaciółka, właścicielka hodowli jedwabników, która dla zachowania ciepła i obawy przed mrozem nosi ukrytą pod (…) ochronnymi fałdami swych piersi cenną nową partię liści morwowych z licznymi jajeczkami jedwabników [1]. Syn Pierre biorący od Elsy pieniądze w zamian za utrzymywanie poprawnych relacji z ojcem. Córka wyłudzająca od matki kolejne środki, niezbędne na zaspokojenie swoich potrzeb. I wreszcie crème de la crème, czyli mąż Paul, postać wzbudzająca najwięcej emocji. Postulowane zaburzenia psychiczne Elsy znakomicie kontrastują z zachowaniem najbliższych, którym daleko jest do powszechnie przyjętych wzorców.

Szczególne znaczenie dla rozwoju fabuły mają urojenia Paula, który nieustannie wegetuje w przeszłości, ba, sprawia wrażenie zanurzonego w niej po uszy, żywiąc przy tym przeświadczenie, że jedynie wydarzenia z okresu II wojny światowej są godne atencji – W czterdziestym czwartym, kiedy ludzie byli normalni i toczyła się wojna światowa [2] to często powtarzany zwrot, do którego mężczyzna dochodzi w pewnym punkcie niejednej konwersacji, niezależnie od tego, czego ona dotyczy. To zgłębianie zdarzeń minionych prowadzi do obsesji, której źródłem jest Helmut Kiel, niemiecki podwójny agent. Paul doprowadza do aresztowania i skazania szpiega, który wedle oficjalnych danych umiera w więzieniu. Kiedy jednak Elsa spotyka w sklepie obuwniczym mężczyznę uderzająco podobnego do Kiela, Paul dochodzi do wniosku, że Niemiec sfingował swoją śmierć po to, by zemścić się na dawnym oprawcy. W efekcie egzystencja Paula stopniowo coraz bardziej przesycona jest paranoicznym lękiem o własne życie, które wydaje się być zagrożone na każdym kroku.

Ta dość niezwykła konstrukcja fabularna służy Muriel Spark do ukazania rozpadających się więzi międzyludzkich, które sukcesywnie zastępowane są marnymi namiastkami. Spoiwem spajającym rodzinę Hazlettów są pieniądze, których wszyscy oprócz Elsy, zdają się potrzebować w ogromnych ilościach. Substytutem troski o bliźniego oraz szczerej rozmowy jest wizyta u psychoterapeuty, która traktowana jest wręcz jako konieczność, ale i oczywistość, bowiem coraz większa liczba członków społeczeństwa zaczyna egzystować w swoistych bańkach. Koncentracja na własnej osobie nie pozwala dostrzegać problemów innych, które spychane są na dalszy plan oraz prowadzi do postępującego poczucia wyobcowania.

Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią wyróżnia się z racji na styl, w jakim utrzymana jest powieść. Akcja jest mocno poszatkowana, nieciągła, co rusz przerywana wtrąceniami i dygresjami, które tworzą skomplikowaną mozaikę. Partie dialogowe są krótkie i zdecydowanie ustępują miejsca pieczołowitym opisom, których forma (koncentracja na detalu, podkreślanie gry światła, etc.) przywodzi na myśl skojarzenia z nouveau roman, czyli francuską nową powieścią. Bardzo ciekawy jest także język, jakim operuje szkocka powieściopisarka, który usiany jest oryginalnymi porównaniami: Nowy Jork – gniazdo wiwisekcjonistów umysłu i tych, co poddawszy się duchowej wiwisekcji czekają, aż ich ktoś złoży na nowo, i tych, co żyją nienaruszeni, ale wciąż niepewni, czy są przy zdrowych zmysłach, i wreszcie tych, których umysły, od dawna martwe, noszą na sobie blizny zmartwychwstania – Nowy Jork oddycha ciężko za drzwiami gabinetu psychiatry, wprawiając w ruch wszystko dokoła niej [3]; Ona siedzi bez ruchu i teraz wydaje mu się nieruchomością, jak źródło jej pieniędzy. Siedzi, dobrze ubrana, z ładną fryzurą i starannie zrobioną twarzą, ale siedzi solidnie, jakby na drogiej parceli, wymalowana niby starzejący się budynek, którego jeszcze nie rozebrano, by zwolnić miejsce dla owych wysokich stalowych konstrukcji – jej córki i syna [4], to tylko wybrane przykłady literackiego kunsztu Muriel Spark.

Reasumując, Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią to solidna lektura, którą rozpatrywać można w kategoriach literackiego eksperymentu – Muriel Spark udowadnia potęgę, jaką dysponuje słowny kreator, uzmysławiając przy okazji siłę sprawczą ludzkiej wyobraźni. Misternie budowana przez autorkę historia, pozornie chaotyczna i niespójna, w miarę zbliżania się do końcowych stron, formuje się przybierając zaskakujący kształt, a prześladujące Paula mary i fiksacje znajdują zaskakujące wyjaśnienie. 

---

[1] Muriel Spark, Cieplarnia nad Rzeką Wschodnią, przeł. Agnieszka Glinczanka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980, s. 49 – 50

[2] Tamże, s. 55

[3] Tamże, s. 11

[4] Tamże, s. 9