Niedopasowani i wykluczeni, czyli "Rezerwat" Ruyslincka

Rezerwat

Ward Ruyslinck

Tytuł oryginału: Reservaat

Tłumaczenie: Halina Leonowicz

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 245

 

 

 

 

Jak słusznie zauważył Kōbō Abe na łamach swojego arcydzieła zatytułowanego Kobieta z wydm, człowiecza egzystencja determinowana jest przez różnego rodzaju zaświadczenia – umo­wa, prawo jazdy, dowód osobisty, pozwolenie na używanie czegoś, potwierdzenie tytułu, autoryzacja, zameldowanie, pozwolenie na broń, książeczka związkowa, listy polecają­ce, weksle, dowody wpłaty pożyczki, czasowe zezwolenie [1]. Wszystko to definiuje nas jako elementy wielkiego systemu, w obrębie którego dane jest nam się poruszać. Co jednak z osobnikami, którzy nie potrafią się przystosować, którzy nie umieją odrzucić własnego światopoglądu w imię takich abstrakcyjnych idei jak solidarność, równość czy jednorodność? Ciekawą wizję odtrącenia indywidualizmu przez maksymalnie zunifikowaną gromadę oferuje belgijski pisarz Ward Ruyslinck w książce Rezerwat, która zdradza cechy utworu utopijnego.

Rezerwat to powieść, której akcja osadzona jest w rzeczywistości bardzo zbliżonej do realiów powojennej Europy Zachodniej. Głównym bohaterem jest Basile Jonas, nauczyciel i niespełniony artysta (niedoszły muzyk oraz poeta piszący głównie do szuflady), człowiek, którego spokojne dotąd życie splątane zostaje w wielki, trudny do rozsupłania węzeł. W momencie rozpoczęcia utworu, czytelnik razem z członkami tajemniczej komisji, przysłuchuje się zeznaniom pana Jonasa. Historia snuta przez belfra jest w pierwszej chwili mało klarowna i niejasna – pełno w niej luk, białych dziur i niedopowiedzeń. Jednak wraz z kolejnymi kartami dzieła, przekonujemy się zarówno na czym polega rzekome przewinienie Jonasa, ponadto oczom naszej wyobraźni ukazany zostanie świat, w którym bytują bohaterowie. Jest to racjonalistyczne środowisko, gdzie to, co nie jest owocem rozwagi i trzeźwych przemyśleń stanowi temat tabu – rzeczy takie jak sentymenty, głos serca czy uczuciowe rozterki traktowane są jako przejawy pierwotnych, godnych pogardy instynktów.

Tragiczne losy Basile Jonasa wykorzystane zostają do zaserwowania precyzyjnego portretu nowoczesnego społeczeństwa, w którym naczelnymi zasadami są unifikacja i utylitaryzm, które na podobieństwo łaknącego żeru automatu chwyta i druzgoce jednostki wrażliwe, by przetworzyć je i wypluć ze swych mechanicznych trzewi w postaci akt, perforowanych kart i statystycznych danych [2]. W swoim dziele Ruyslinck sygnalizuje postępującą dehumanizacją i depersonifikację zachodniej cywilizacji, w której kluczową rolę odgrywają technologiczny rozwój oraz automatyzacja. Narastającej technokratyzacji towarzyszy erozja metafizycznej strony człowieczeństwa – życie duchowe ulega trywializacji, a samodzielne myślenie oraz wyciąganie wniosków z analizowanych faktów zastępowane są przez tendencje do klasyfikowania i szufladkowania oraz pęd ku degradacji pojęć do pustych sloganów, reklamowych hasełek bądź psychologicznego piętna. Zdolność rozumowania postrzegana jest w kategoriach rzeczy niepożądanych, bowiem pociąga za sobą konieczność posiadania odwagi do prezentowania własnych sądów oraz analiz.

Utwór jest także głęboką krytyką świata ludzi dorosłych, naznaczonego dwulicowością oraz szumnymi hasłami, w parze z którymi nie idą jednak realne działania. Wzniosłe dewizy takie jak uczciwość, prawda, sprawiedliwość, zrozumienie czy współczucie okazują się wyłącznie wyświechtanymi frazesami, od zaimplementowania których do własnego postępowania wszyscy wykręcają się na wszelkie możliwe sposoby. Czynnikami, które realnie kształtują człowiecze zachowania są jedynie władza, pieniądze oraz siła. Te trzy bodźce popychają ludzi do największych podłości i łajdactw, które sankcjonowane są poprzez sztucznie wykreowane prawa czy zwyczaje, mające na celu maskować rozkład i moralną zgniliznę.

Rezerwat to również uniwersalny obraz jałowych zmagań jednostki, która w konfrontacji z masą, zawsze musi uznać jej wyższość, zasadzającą się na przytłaczającej potędze i bezlitosnym tępieniu wszelkich odstępstw od przyjętej normy. Roztargniony, gapiowaty oraz uległy i nieskory do otwartej konfrontacji Basile reprezentuje indywidua, które drażnią i prowokują już z samego tylko faktu, że są one odmienne i niedostosowane, a przez to mało efektywne w trybach społecznej machiny. Przydatność, zasadność, wydajność, potencjał – każda cząstka musi spełniać określone funkcje, pozostając przy tym w ściśle zakreślonych ramach. Z tego względu egzystencja winna być perfekcyjnie przewidywalna, powtarzalna i monotonna, tak, by wszystko można było dokładnie zaplanować, nie musząc liczyć się z niemiłymi niespodziankami, będącymi efektem improwizacji bądź nieposłuszeństwa.

Perypetie protagonisty można traktować też jako brutalne uświadomienie, jak cienka jest ściana dzieląca człowieka od okrucieństw życia – nikt, a już na pewno nie ten, kto nie posiada odpowiedniej ilości gotówki, nie może pozwolić sobie na bycie samotną wyspą. Zupełne odcięcie się od otoczenia, wycofanie się do własnej skorupy jest niewykonalne, bowiem świat zewnętrzny zawsze odnajdzie pretekst i sposób, aby dobrać się do odludka swoimi lepkimi i nieskończenie długimi łapami. Jest to o tyle paradoksalne, że w miarę agresywnej industrializacji, człowiek staje się istotą coraz bardziej bezosobową i zagubioną w bezmiarze miejskiej przestrzeni – jego cechy szczególne giną w tłumie, który jednak nie jest anonimowy. Inwigilacja i coraz większa kontrola nad wszelkimi aspektami bytu są daniną, którą płaci się za złudne poczucie bezpieczeństwa. Dzięki temu człowiek może być zarówno odizolowany i samotny od reszty ludzkiej gromady, a jednocześnie doskonale znany systemowi, którego część stanowi on sam jak również całe społeczeństwo. Ta potęgująca się wzajemna obcość i towarzysząca jej płonna nadzieja na doszukanie się resztek człowieczeństwa w bliźnim zostały bardzo dobrze ujęte słowami: Tak zawsze niestety bywa, że oczekuje się od ludzi więcej niż ich na to stać. Liczy się na cud odnalezienia siebie w innym człowieku, a może nawet więcej niż tylko siebie: dopełnienie własnego Ja o wszystkie posiadane niedostatki i stopienie tego w jedną doskonałą wartość, w pełnego człowieka [3].

Na osobną uwagę zasługuje z pewnością konstrukcja Rezerwatu. Książka składa się z trzech części, a całą historię czytelnik poznaje za sprawą trzecioosobowego narratora oraz opowieści serwowanej przez Basile Jonasa w formie pierwszoosobowej narracji. Taki dobór powoduje, że szczególnie w pierwszej części dzieła, czytelnik czuje się niczym członek komisji, której przypada w udziale osądzenie czynów nauczyciela. Osoba sięgająca po ten utwór będzie mogła samodzielne ocenić czy przedstawiona wersja wydarzeń jest tylko efektem skłonności do afektacji i koloryzowania czy też jest to rzeczywisty dramat jednostki, agresywnie i zajadle unicestwianej przez hołdującą dewizie Utility and Profit społeczność. Bardzo interesująca jest również bogata symbolika, która zdobi utwór głównie dzięki wyobraźni nauczyciela. Ciekawe jest już samo nazwisko bohatera, które wyraźnie nawiązuje do biblijnego proroka Jonasza (te aluzje są bardzo mocno uwypuklone na kartach powieści) – Basile Jonas zostaje nawet połknięty przez wielką rybę, występującą pod postacią dyrektora Walfischa (Walfisch, z niem. – wieloryb). Przyjmując taką interpretacje, rodzi się naturalne pytanie o charakter proroctwa, którego głoszenie odrzucił nieposłuszny Basile Jonas. Czy jest to kara za milkliwą i bezczynną obserwację upadku gatunku ludzkiego? Czy Ward Ruyslinck stara się w ten sposób dowieść, że za kształt ówczesnego nam społeczeństwa odpowiada każdy z nas?

Krótko reasumując, Rezerwat można śmiało uznać za kolejną perełkę, dostępną w ramach serii Proza Światowa. Dzieło belgijskiego autora bardzo intrygująco porusza zagadnienia galopującego postępu technicznego, za którym nie nadąża rozwój duchowy człowieka. Rezerwat jest również ostrzeżeniem przed bezmyślnym, konsumpcyjnym stylem życia oraz bezrefleksyjną akceptacją ograniczania następnych swobód w imię ochrony wolności i bezpieczeństwa. Belgijski twórca bardzo sprytnie uświadamia także jak niedaleka droga oddziela demokrację od totalitaryzmu, który skrywany jest za maską takich terminów jak użyteczność, praktycyzm czy homogeniczność. Serdecznie polecam!

Wasz Ambrose  

P.S. Tytuł dzieła może sprawiać wrażenie dość tajemniczego, ale po przeczytaniu całej książki jawi się jako zaskakująco oczywisty. Ponieważ jego wyjaśnienie mogłoby zepsuć przyjemność płynącą z lektury Rezerwatu, daruję sobie jego etymologię.

---

[1] Kōbō Abe, Kobieta z wydm, przeł. Mikołaj Melanowicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975, s. 99

[2] Ward Ruyslinck, Rezerwat, przeł. Halina Leonowicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972, s. 69

[3] Tamże, s. 62