Śmiertelna maska, czyli "Zimny płomień"

Zimny płomień

Yukio Mishima

Tytuł oryginału: Onnagata

Tłumaczenie: Henryk Lipszyc

Wydawnictwo: Świat Książki

Liczba stron: 240

Maska to przykrycie twarzy, z wyciętymi otworami na oczy. Przywdziewającemu ją człowiekowi, zasłaniającemu swoje oblicze, zdecydowanie łatwiej jest ukryć targające nim emocje, dla których główną areną ekspresji jest twarz. To właśnie na przedniej części głowy odmalowują się wszelakiej maści grymasy czy uśmiechy, to tutaj wykwitają niespodziewane skrzywienia, pojawiają się niekontrolowane skurcze, wesołe melodie wygrywają różnorakie tiki. Z uwagi na potencjał skrytości, jaki mieści w sobie maska, przedmiot ten uchodzi za symbol nieznanego. Wydaje się, że maska bardzo dobrze charakteryzuje także prozę Yukio Mishimy, o czym można przekonać się na podstawie lektury zbioru opowiadań zatytułowanego Zimny płomień.

Yukio Mishima, żyjący w latach 1925 – 1970, to prozaik, poeta, dramaturg i eseista, uchodzący za jednego z najważniejszych japońskich pisarzy XX wieku. W latach 60-tych artysta był bardzo poważnym kandydatem do Literackiej Nagrody Nobla, którą ostatecznie w roku 1968 otrzymał bliski przyjaciel Mishimy, Yasunari Kawabata. Osoba Mishimy nie znalazła uznania w oczach noblowskiej komisji z uwagi na nacjonalistyczne zapatrywania autora. Tyle, że proza japońskiego literata w ogromnej mierze została ukształtowana przez umiłowanie ojczyzny oraz patriotyzm. Próba oddzielenia tych wartości od twórczości Mishimy to pomysł dość karkołomny, o czym można przekonać się choćby na podstawie lektury zbioru opowiadań zatytułowanego Zimny płomień, wydanego na łamach oficyny Świat Książki. W skład tomu wchodzi osiem, różnorodnych i przekrojowych tytułów, których przekładem zajął się Henryk Lipszyc, były ambasador Polski w Japonii oraz tłumacz, mający na swoim koncie przekłady dzieł Yasunariego Kawabaty oraz Osamu Dazaia.

Zimny płomień to opowiadanie otwierające zbiór, które jednocześnie użyczyło tytułu dla całej książki. Centralną postacią dzieła, wokół której obraca się fabuła jest Sanokawa Mangiku, onnagata, czyli aktor tradycyjnego teatru japońskiego kabuki, odgrywający wyłącznie role żeńskie. Artysta uchodzi za najlepszego eksperta w swoich fachu – dzięki scenicznym talentom stanowi on kwintesencję kobiecości. Mangiku to także obiekt fascynacji pana Masuyamy, głównego bohatera utworu zatrudnionego w teatralnej pracowni literackiej. Opowiadanie nabiera prawdziwych rumieńców, kiedy na scenie pojawia się trzeci mężczyzna – młody reżyser Kawasaki, przedstawiciel teatru współczesnego. Trójkę protagonistów zaczyna otaczać duszna atmosfera seksualnego napięcia i niespełnienia, ale tylko jeden z bohaterów całkowicie zdaje sobie sprawę ze znaczenia zachodzących wydarzeń i to jemu przypada niewdzięczna funkcja łącznika – stanowi on płomień, który podsyca rodzące się uczucie pozostałej dwójki. Dzieło to wspaniały pejzaż ludzkiej psychiki, która pełna jest rzeczy mrocznych i tajemniczych, w której gniew, rozczarowanie, lęk i zazdrość swobodnie egzystują obok pożądania, oddania, altruizmu i pasji. Imponderabilia skwarnym oparem wypełniają karty utworu, którego cechą szczególną jest wyrażanie tego, co nieuchwytne – symbolem tych subtelnych i wymykających się karbom słów wartości jest właśnie tytułowy zimny płomień, migotliwa poświata, zarysowująca się nieśmiało wokół postaci Mangiku, reprezentującego niedościgniony ideał, miraż piękna oraz metafizyczne nienasycenie, które wymykają się ludzkiemu pojmowaniu.

Drugie z opowiadań, Przejść przez wszystkie mosty to ciekawa współczesna wariacja na temat sztuki Shinjū ten no Amijima (Samobójstwo kochanków w boskiej Amijimie), która została napisana na potrzeby teatru lalkowego bunraku przez wybitnego dramatopisarza, Chikamatsu Monezaemona (1653 – 1724). Dzieło Mishimy odnosi się do jednego z aktów dramatu Monezaemona, zatytułowanego Pożegnalne przejście przez mosty – para kochanków krocząc ku samobójczej śmierci, pokonuje siedem mostów. Podobną drogę odbywają cztery współczesne kobiety, które wierzą, że przejście przez siedem mostów pozwoli zakląć fatum, efektem czego będzie spełnienie najskrytszych życzeń. Tyle, że figlarny i przewrotny los, zawsze skory do psot i zabaw, nie popuści żadnej okazji, by zagrać na wrażliwych strunach ludzkiej duszy. Utwór to ciekawie opisana pogoń za marzeniami, które nierzadko wymagają poświęcenia, uporu i wytrwałości – droga do celu zazwyczaj jest wyboista i kręta, a atrakcyjnym i kuszącym skrótem wydają się oszustwo i egoizm, które rodzą się z zawiści, zazdrości i ignorancji. Dzieło wspaniale zwraca uwagę na tajemnice, jakie nosi w swoim sercu człowiek – pieczołowicie chowane w odmętach własnej duszy i chronione przed wścibstwem innych sekrety wprawiają jednak w konsternację i ambaras, bowiem świadomość nieznajomości drugiego człowieka jest co najmniej niepokojąca.

Miłość Wielkiego Kapłana świątyni Shiga, opowiadanie odwołujące się do staroindyjskiego mitu, to ukazanie konfliktów, w jakim pozostają ze sobą miłość i wiara oraz teraźniejszość i przyszłość. Utwór posiada bardzo dualistyczny charakter – wiele przymiotów jest zestawianych ze sobą i konfrontowanych. Piękno ludzkiego ciała, jawiące się zarówno jako ulotne przewidzenie, przemijające zjawisko skazane na zagładę, jak i potężna siła, zdolna omotać najracjonalniejsze umysły, ściera się obietnicą nieśmiertelności, która wiąże się z wyrzeczeniem dóbr doczesnych. Młodości, której przymiotem jest oszałamiająca uroda przeciwstawiana jest starości, która winna wiązać się z rozwagą i dojrzałością. Wreszcie pierwiastek kobiecy, kojarzący się z pokusą, żądaniem, próżnością i grzechem toczy bój z pierwiastkiem męskim, z który cechują zdolność do największych wyrzeczeń, gotowość oddania tego, co najcenniejsze oraz skłonność do rezygnacji z tego, do czego dążyło się przez całe życie.

Umiłowanie ojczyzny to jeden z najmocniejszych akcentów całego zbioru. Bohaterami utworu jest dwójka młodych ludzi – porucznik oraz jego małżonka. Mężczyzna, postawiony wobec moralnego dylematu, którego nie potrafi rozwikłać, postanawia zdać się na rozwiązanie praktykowane przez samurajów – seppuku, czyli rytualne samobójstwo poprzez rozpłatanie mieczem wnętrzności. Warto dodać, że zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami Japończyków, to właśnie w brzuchu znajdowała się ludzka dusza – z tego względu seppuku traktowano jako dowód niewinności samobójcy oraz manifestację szczerości. Umiłowanie ojczyzny jest dziełem o tyle szczególnym, że śmierć, okrutna i nieczuła, przesycona jest tutaj erotycznym rozbuchaniem. Utwór stanowi afirmację ludzkiego ciała, a bardzo ważne akcenty pełnią fizyczne pożądanie, miłość w jej najbardziej cielesnej formie oraz głód seksu. Akt współżycia jawi się jako krótkotrwała sposobność zaspokojenia nieustannego nienasycenia, jako chwilowe przezwyciężenie niemożności całkowitego i zupełnego zespolenia się z drugim człowiekiem. Sam akt zgonu utożsamiany jest z pociechą, dopełnieniem życiowej drogi, ukojeniem dla niespokojnego serca rozdartego udręką i niepokojem. Natomiast tytuł dzieła – Umiłowanie ojczyzny – to bardzo dobre wyrażenie poglądów Mishimy na temat kwestii cesarza i ojczyzny, które stanowiły najważniejszą wartość w odczuciu japońskiego artysty. Samodyscyplina, szlachetność ducha, poczucie odpowiedzialności za kraj oraz szacunek wobec samego siebie to kluczowe przymioty prawdziwego patrioty, którego postępowanie winno być oparte o bushidō, czyli niepisany kodeks norm i zasad etycznych japońskich samurajów.

Kolejnym opowiadaniem, w którym kluczowy wątek związany jest z agonią, jest Śmierć w środku lata. Na warsztat zostaje wzięty temat zgonu dzieci, a więc straty, z którą rodzicom zawsze trudno się jest pogodzić. Utwór odzwierciedla obojętność nieczułej przyrody i bierność otoczenia wobec rozgrywających się dramatów pojedynczych ludzi. Dzieło zawiera ogromne pokłady żalu, rozczarowania i buntu przeciw temu, że gdzieś na świecie zachodzą wydarzenia, na które nie mamy realnego wpływu, a które brutalnie nastają na naszą egzystencję. Bardzo skrupulatnej analizie poddano także reakcję człowieka na śmierć bliźniego – Mishima prezentuje cały wachlarz zachowań i przyjmowanych postaw, jakich wymaga się od osobnika, pozostającego w żałobie, odsłaniając tym samym niedorzeczność i obłudę, skrywające się za wiernym dopełnianiem towarzyskich obyczajów i bezwiednym przyjmowaniem gotowych schematów, które zdają się pełnić rolę tarczy, chroniącej przed pełnią grozy, związanej z zastanym nieszczęściem. Japoński autor porusza także bardzo drażliwe i trudne kwestie, wśród których warto wymienić emocjonalne ubóstwo człowieka, egoizm w cierpieniu, przejawiający się poczuciem posiadania wyłączności na odczuwanie smutku czy zazdrość wobec innych ludzi, nie ukaranych przez los podobną tragedią. Śmierć w środku lata to również ukazanie starań oswajania śmierci, poprzez próbę sprowadzenia jej do rzędu zdarzeń racjonalnych, do ujęcia jej w ramy dramatu z ludzkiego świata.

Dopełnieniem opowiadań, w których istotną rolę pełni zgon, jest Niedziela, krótki utwór odrobinę przypominający inne dzieło Mishimy, zatytułowane Ballada o miłości (do odnalezienia w zbiorze  Na uwięzi. Ballada o miłości). W obu przypadkach protagoniści to młodzi ludzie, których łączy krystalicznie czyste i piękne uczucie. Dwójka kochanków zdaje się komponować w jeden organizm, którego kruchość stara się udowodnić świat zewnętrzny. O ile jednak Ballada o miłości to piękna bajka ze szczęśliwym zakończeniem, o tyle Niedziela to gorzkie stwierdzenie faktu, że człowiek nigdy nie będzie w stanie pełni kierować swoim życiem i decydować o wszystkich aspektach swojej przyszłości. Utwór kończy się znakomitą pointą, którą warto przytoczyć: Dobra wola i obojętność mogą doprowadzić do śmierci niemałej liczby ludzi [1].

Finalne opowiadania, zamykające zbiór Fontanny w deszczu oraz Perła to rodzaj literackich igraszek i udanych zabaw z formą. Mishima spuszcza z poważnego tonu, przesyconego patetyzmem, erotyzmem bądź śmiercią, dając dojść do głosu lirycznym sztuczkom i niedopowiedzeniom. Fontanny w deszczu to rzecz traktująca o międzyludzkiej komunikacji – zrozumienie drugiego człowieka, odczytanie jego prawidłowych intencji, dogłębne poznanie bliźniego to sprawy, które często nas przerastają, skazując nas zarówno na śmieszność jak i gorzkie łzy. Natomiast Perła to krótka satyra, która w bezlitosnym świetle drwiny obnaża zakłamanie w kontaktach z bliskimi nam osobnikami. Warto zaznaczyć, że oba opowiadanie ciekawie ukazują charakterystyczną dla japońskiego społeczeństwa niechęć do wyłamywania się z utartych schematów i konwenansów towarzyskich – odpowiednia prezencja w oczach innych, strach przed publiczną kompromitacją stanowią siłę napędową wielu ludzkich działań.

Zimny płomień jako całość jawi się jako zbiór bardzo urozmaicony, ciekawie nakreślający różne odcienie pióra Yukio Mishimy. Część utworów zostaje oparta na odwołaniach do japońskiej tradycji i kultury – istotną funkcję sprawują zarówno teatr kabuki, teatr lalkowy bunraku jak i podania, mity oraz legendy. Kolejnym fundamentem, na którym Mishima wznosi swoje literackie kreacje jest śmierć – zgon, zarówno dobrowolny, który następuje z własnej woli, jak i niespodziewany, zaskakujący, bolesny, to punkt wyjścia, bądź oś, wokół której obraca się fabuła niejednego dzieła. Obsesyjne wręcz zainteresowanie agonią wyraźnie uzupełnia się z samobójczą śmiercią samego Mishimy, którą śmiało można przyrównać do krwawego i szokującego przedstawienia (rytualne seppuku łącznie z dekapitacją dokonaną przez asekuranta).

Zimny płomień to również dobra sposobność, by poznać styl pisarski Yukio Mishimy. Czytelniczą uwagę z pewnością przykuje charakterystyczna sucha, beznamiętna i oszczędna narracja. Można odnieść wrażenie, że każde słowo, uprzednio dokładnie przemyślane, jest z wolna cedzone i pieczołowicie ustawiane w słownej konstrukcji. Proza Mishimy emanuje chłodem i poraża bezosobowością. Ogromne wrażenie wywołuje także techniczny aspekt pisarstwa japońskiego artysty, który z namiętnym uporem zagłębia się w czeluściach ludzkiej psychiki, wygrzebując na światło dzienne najmroczniejsze emocje, czyniąc to w sposób zarówno wyrafinowany jak i niezwykle analityczny. Precyzja opisu, stosowana również w odniesieniu do scen okrutnych, kojarzy się odrobinę z turpistycznymi manierami innego japońskiego mistrza słowa, Kenzaburō Ōe, tyle, że pióro Mishimy jeszcze mocniej wzmaga odczucie obcości i impersonalności. Nie zmienia to oczywiście faktu, że Zimny płomień to wspaniała lektura, które dla fanów literatury japońskiej powinno stanowić pozycję obowiązkową. Serdecznie polecam!

Wasz Ambrose

---

[1] Yukio Mishima, Niedziela, w: Zimny płomień, przeł. Henryk Lipszyc, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2008, s. 195