Na krańcach człowieczeństwa - "Podróż do kresu nocy"

Podróż do kresu nocy

Louis-Ferdinand Céline

Tytuł oryginału: Voyage au bout de la nuit

Tłumaczenie: Wacław Rogowicz

Wydawnictwo: Krąg

Liczba stron: 373

 

 

 

Artysta nie jest synonimem świętego, chociaż w przypadku wielu wybitnych i nieprzeciętnych osobników istnieją próby, by takowe mniemanie podtrzymać. Życiorysy twórców, którzy za sprawą swoich płodów na stałe zapisali się w annałach historii, bardzo często są stosownie modyfikowane, koloryzowane, a niekiedy wybielane, tak, by nieskażony pozostał portret człowieka na wskroś idealnego, bez skazy, bez wad. Niewygodne fakty, drobne grzeszki, chwile słabości, dowody intelektualnych porażek czy moralnych klęsk są skrzętnie pomijane bądź przemilczane, chociaż to właśnie one świadczą o tym, że mamy do czynienia z człowiekiem z krwi i kości, a więc istotą skorą do pomyłek i ułomności, która szuka i błądzi. Dobrym przykładem posiadacza takiej czystej biografii jest choćby polska noblistka, Wisława Szymborska, w przypadku której rzadko wspomina się o jej związkach ze stalinizmem – w szkołach najczęściej czyta się poezję noblistki, ale na ogół nie mówi się, że Szymborska napisała niejeden wiersz pochwalny poświęcony komunistycznemu reżimowi, albo, że była jedną z 53 osób, które podpisały Rezolucję Związku Literatów Polskich w Krakowie w sprawie procesu krakowskiego, wyrażając w ten sposób poparcie dla wyroku władz PRL-u, skazującego na karę śmierci trzech duchownych katolickich oskarżonych o współpracę z wywiadem amerykańskim. Jeszcze bardziej kontrowersyjnym życiorysem może poszczycić się Louis-Ferdinand Céline, potocznie uchodzący za enfant terrible światowej literatury.

Louis-Ferdinand Céline to żyjący w latach 1894 – 1961 francuski pisarz i eseista. Przez krytyków uważany jest za jedną z najbardziej niezwykłych osobowości literackich XX wieku – skandalizujący, obrazoburczy, posiadający ogromny wpływ na takich twórców jak Kurt Vonnegut, Philip Roth, Henry Miller, Jack Kerouac, William S. Burroughs czy Charles Bukowski, to niewątpliwie jeden z ciekawszych literatów współczesnych. Cieniem na biografii autora kładą się jego rasizm, antysemityzm oraz domniemana kolaboracja z hitlerowskimi władzami w czasie okupacji Francji w trakcie II wojny światowej. Céline na literackie salony wszedł z przytupem, głośnym debiutem Podróż do kresu nocy (1932 r.), której to książce chciałbym poświęcić dzisiejszy tekst.

Głównym bohaterem utworu, który jako obrazoburczy oraz naturalistycznie bezpośredni z miejsca wywołał sensację oraz oburzenie, jest Ferdynand Bardamu. Protagonista jest jednym z wielu pechowców, których okres dojrzewania i wkraczania w świat ludzi dorosłych przypadł na wybuch I wojny światowej. Wielka Wojna stanowi początek ogromnego wojażu, który staje się udziałem Ferdynanda – młody Francuz wędruje po całym ziemskim globie, szukając szczęścia w bitewnych okopach, zamorskich koloniach, w USA, czyli w krainie, gdzie według legend ziszczają się sny emigrantów oraz w podparyskiej dzielnicy, zamieszkałej głównie przez biedaków i nędzarzy. Oprócz tego Bardamu wyrusza na wyprawę w otchłanie własnej duszy, zwiedzając kolejne kręgi swojego umysłu, które nie są zbyt odległe od kręgów piekielnych. Ale co najważniejsze, cała ta długa, niekończąca się wręcz włóczęga naznaczona jest wszelakiej maści przemyśleniami i refleksjami – bohater Podróży do kresu nocy, który jest jednocześnie pierwszoosobowym narratorem, prowadzi szczerą i bardzo często bolesną spowiedź z całego swojego żywota, rodzaju bilansu, próby podsumowania długiego pasma klęsk i porażek oraz krótkich chwil szczęścia i powodzenia.

Rozważania Ferdynanda poświęcone są na ogół otoczeniu, w którym ten aktualnie przebywa. Warto w tym momencie nadmienić, że bohater to dość szczególny typ człowieka, który ponad akcję, działanie, aktywność przekłada baczną obserwację i analizę. Ta cecha okazuje się szczególnie przydatna na wojnie, na którą, o zgrozo!, Ferdynand zaciąga się własnej woli. Ale spontaniczna i zupełnie nieprzemyślana decyzja bardzo szybko odbija się bohaterowi długą i bolesną czkawką. Młody człowiek zostaje rzucony w wir walki, której istoty nie potrafi zrozumieć, której znaczenia nie może pojąć. Poczucie jałowości toczącego Europę konfliktu objawia się w gorzko-ironicznych rozmyślaniach Ferdynanda, postrzegającego siebie, jako człowieka zagubionego pośród tysięcy wariatów, bohaterskich i podekscytowanych, i uzbrojonych po czubki głów, którzy w dodatku nie potrafią wyobrazić sobie własnej śmierci, co sprawia, że prowadzony bój może ciągnąć się w nieskończoność. Wojna jawi się jako byt sam w sobie – jedyną płaszczyzną, na której krzyżują się sens bitewnego kurzu oraz obecność pospolitych wojaków, jest śmierć. Wojna, oprócz chciwego pochłaniania ludzkich istnień, służy jedynie odsłanianiu głębin ludzkiej duszy, skrywającym mrok, gęstą ciemność, w której czai się przemożna żądza mordowania.

Równie niepatriotyczne spojrzenie Louis-Ferdinand Céline prezentuje, gdy poruszane zostają tematy związane z kolonializmem. Główny bohater spogląda na Afrykę wzrokiem równie zmęczonym, co niechętnym, biernie zanurzając się w następnym bagnie, które przyrządziła cywilizacja białego człowieka, niosąc oświaty kaganek do ciemnych i zacofanych ludów Czarnego Kontynentu. Céline bezpardonowo przedstawia osobników o maksymalnym natężeniu chciwości, podłości, bezwzględności, okrucieństwa i egoizmu – gubernator, urzędnicy, celnicy, pracownicy portowi, wszyscy bez wyjątku kradną, oszukują, obgadują się, dyszą zapiekłą nienawiścią. Ale czytelnicy oczekujący czarno-białego portretu, zgodnie z którym biali – źli i krwiożerczy – kolonizatorzy bezwzględnie wykorzystują biednych i niewinnych tubylców, mogą się srodze zawieść. Według dzisiejszych standardów, proza Céline’a śmiało może uchodzić za pełną rasistowskich wstawek oraz uprzedzeń. W końcu zdania pokroju Murzynów czuć ich nędzą, ich bezkresną próżnością, ich niechlujną rezygnacją (…) [1], mogą rozsierdzić każdego, komu na sercu leżą takie wartości jak tolerancja czy polityczna poprawność. Niesmak z pewnością nie zostanie zatarty nawet wtedy, kiedy bohater konstatuje, że aktywność białych, ich pracowitość, kreatywność i pomysłowość, wykorzystywane są jedynie w celu snucia nowych szwindli i kantów, które pozwoliłyby skuteczniej i efektywniej wykorzystać pracę czarnoskórych robotników.

Wydaje się jednak, że niechęć Céline’a nie jest skierowana do żadnej szczególnej rasy – pisarz jednakowo gardzi wszystkimi ludźmi, u których stara się dopatrywać przymiotów wyłącznie negatywnych i niepochlebnych. Egzystencja prowadzona przez głównego bohatera to pasmo upadków i upodleń, stopniowego zagłębiania się w coraz gęstszą noc. W tej niekończącej się wędrówce, Ferdynand styka się z całymi zastępami person, najczęściej ze społecznych nizin, którzy swoim zachowaniem dowodzą słuszności tezy, że ludzka natura jest w gruncie rzeczy równie banalna, co podła. Céline bez cienia skrępowania obnaża prawdę o człowieczej małości, z maniackim uporem wypłukuje wszelkie brudy, które zebrały się na dnie ludzkiej duszy – pozostają tylko miłość własna, pierwotne instynkty, odruchy te nabyte i bezwarunkowe oraz podstawowe potrzeby, które zdają się kierować bytem większości z nas (Wielką męką życia jest może w gruncie rzeczy tylko ten olbrzymi trud, jaki człowiek sobie zadaje, żeby przez dwadzieścia, czterdzieści i więcej lat być rozumnym, żeby nie być po prostu głęboko samym sobą, to jest nieprzyzwoitym, okrutnym, niedorzecznym. Koszmarny obowiązek realizowania idei nadczłowieka od rana do nocy przez kulawego podczłowieka, którym w istocie jesteśmy [2]). Stąd już rzecz jasna niedaleko do retorycznych pytań, które kontestują celowość człowieczego żywota, jawiącego się głównie jako bezcelowe człapanie bądź męka na padole łez. Z kart utworu intensywnie parują pokorna bierność oraz bezsilność – Bardamu jest swego rodzaju prorokiem, który wszem i wobec głosi, że człowiek jest tylko kurzem historii, że po jego istnieniu nie zostaną nawet najmniejsze ślady.

Proza francuskiego artysty jest mocno przygnębiająca i niezbyt pozytywnie nastraja do otaczającego nas świata, chociaż nie brakuje w niej elementów autoironii oraz czarnego humoru. Powieść Céline’a przypomina zjadliwy i nieznośny żar tropików – wszystko, co dobre, co ładne, co piękne, co pozytywne i godne pochwały, ginie, kawałkami, urywkami, po kropli, rozpływa się w ulewie okrutnej szczerości i cynizmu, strzępami żalu zatraca się w kolejnych zdaniach, przesyconych pesymizmem, brzydotą, turpistyczną manią odsłaniania najgorszych stron człowieczej egzystencji. Całość podkreśla niezwykły styl Céline’a – zdania pojedyncze towarzyszą skomplikowanym, wieloczłonowym słownym konstrukcjom, fraza jest krótka, momentami urywana, pojawiają się liczne neologizmy z rzadka przetykane wulgaryzmami oraz rynsztokowym językiem, do tego dochodzą rozbita składnia oraz swobodne operowanie czasami (przeszły plącze się tu obok teraźniejszego i nie widzi w tym nic niestosownego). Jako ciekawostkę warto dodać, że niezwykły sposób konstruowania zdań po części wynikał z faktu, że jeszcze w trakcie I wojny światowej Céline odniósł poważne obrażenia głowy.

Krótko reasumując, lektura Podróży do kresu nocy okazała się równie przejmującym doświadczeniem jak styczność z późniejszym dziełem Céline’a zatytułowanym Śmierć na kredyt, które miałem przyjemność czytać kilka lat temu. Debiut francuskiego literata to przejmujące portrety ludzi u kresu, na granicy wytrzymałości, na krawędzi człowieczeństwa oraz kwintesencja egzystencjalizmu, zasadzającego się na lęku i beznadziei istnienia. Smutna, dość gorzka pigułka, okraszona wisielczym humorem, idealna do tego, aby wyzbyć się resztek antropocentryzmu. Serdecznie polecam!

Wasz Ambrose

---

[1] Louis-Ferdinand Céline, Podróż do kresu nocy, przeł. Wacław Rogowicz, Wydawnictwo Krąg, Warszawa 1990, s. 105

[2] tamże, s. 306