Samotność to taka straszna trwoga

Każdy umiera w samotności

Hans Fallada

Tytuł oryginału: Jeder stirbt für sich allein

Tłumaczenie: Daria Kuczyńska-Szymała

Wydawnictwo: Sonia Draga

Liczba stron: 544

 

 

 

 

 

Każdy fakt zmienia się wraz ze zmieniającą się perspektywą historyczną, bowiem jest on interpretowany przez ludzi, którzy nigdy nie są w stanie być w pełni obiektywni. Jedno i to samo wydarzenie, miejsce, osoba, czyn mogą być postrzegane w diametralnie różny sposób – łatwo to dostrzec na przykładzie ocen postawy narodu niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera. W naszym kraju dominuje portret Niemców jako ludzkich bestii, bezwzględnych oprawców i dręczycieli, po których można spodziewać się wyłącznie najgorszych rzeczy. Natomiast w samych Niemczech coraz silniejszą pozycję zyskuje obraz zgodnie z którym obywatele III Rzeszy zostali zdradziecko wykorzystani przez swojego Führera – usilnie dąży się do tego, by przedstawić Niemców jako naród dziecięco wręcz naiwny, ale w gruncie rzeczy praworządny, który w większości nie zdawał sobie sprawy z eksterminacji Żydów oraz innych nacji, zbrodni wojennych, nieludzkiego traktowania jeńców, etc. Oba wyobrażenia są zarówno błędne jak i niebezpieczne. Łatwo i wygodnie jest traktować niemieckich oprawców jako wcielenie wszelkiego zła, bestie, którym nie sposób przypisać ludzkich cech – dzięki temu przekonujemy siebie, że my nigdy nie dopuścilibyśmy się podobnych czynów, że są one wyłącznie domeną psychopatów, że normalny i praworządny człowiek w żadnych okolicznościach i w żadnych warunkach nie zmieni się w podobne monstrum. Drugie podejście sprowadza się do tego, że cała wina za wojenne krzywdy i bestialstwa zostaje zrzucona na nazistów – tajemniczą nację, która nagle pojawiła się w III Rzeszy, która to dopuszczała się największych okrucieństw i najkrwawszych rzeźni. Warto mieć świadomość, że oba te skrajne wizerunki są nieprawdziwe – wielu okropieństw i zbrodni dopuścili się ludzie z krwi i kości, którzy posiadali rodziny i prowadzili wcześniej życie, nie różniące się zbytnio od naszej egzystencji. Bez większych kłopotów można się o tym przekonać na podstawie lektury powieści Każdy umiera w samotności, napisanej przez Niemca Hansa Falladę.

Jest rok 1940 i wiele z europejskich krajów znajduje się już pod nazistowskimi rządami, dzieląc się z hitlerowcami swoim bogactwem i kulturowym dorobkiem. Naród niemiecki nie cierpi niedostatku, właściwie można dostać wszystko i to wcale niedrogo. Sama wojna jeszcze nie dała się mieszkańcom Rzeszy we znaki, bo jak dotąd toczy się ona w obcych państwach, z dala od Berlina. Polska jest już tylko wspomnieniem, Francja prosi o zawieszenie broni, a nad niemieckimi miastami jedynie sporadycznie pojawiają się angielskie samoloty, zrzucające kilka bomb, które jednak nie czynią większych szkód. W jednej z czynszowych kamienic stolicy mieszkają państwo Quangel. Do ich drzwi zbliża się nieuchronnie postać zmęczonej listonoszki. Ciężarem okazuje się nie tylko wielka torba, pełna przesyłek i kopert. O wiele większe brzemię znajduje się w jej dłoni, choć jest to tylko niepozorna koperta z maszynowym pismem, charakterystycznym dla poczty polowej. Wiadomość z odległego frontu, którą ma przekazać pechowa posłanka jest zła, ba, jest ona wręcz najgorsza z możliwych. Kilka, obojętnie wystukanych słów skrywa w sobie dramat ludzkiego życia, które niedawno zgasło – Otton Quangel, jedyny syn Ottona seniora i Anny, niezastąpiony druh i żołnierz, wzór bohaterstwa, wykazał się najwyższym poświęceniem w imię Führera i odniósł chwalebną śmierć na polu walki, by niezwyciężona Rzesza mogła trwać nawet i 1000 lat. Kilkaset maszynowych znaków burzy spokój rodziny Quanglów i staje się bodźcem do działania, do wyrażenia sprzeciwu i niechęci wobec polityki prowadzonej przez Adolfa Hitlera. Ale czy Berlin, czy jego mieszkańcy są gotowi na otwarty bunt?

Wydarzenia opisane w powieści Każdy umiera w samotności autor oparł na faktach – jako szkielet konstrukcji posłużyły akta Gestapo dotyczące nielegalnej działalności pary berlińskich robotników. Państwo Hamplowie w latach 1940 – 1942 rozpowszechniali kartki pocztowe oraz listy, w których nawoływali do oporu wobec narodowych socjalistów poprzez nieefektywną pracę, sabotaż w fabrykach zbrojeniowych czy występowanie z partii NSDAP. Fallada, co zresztą zaznacza już w samym wstępie, nie starał się jednak dokładnie poznać przypadku dwójki bohaterów – odtworzył go za pomocą swojej wyobraźni. Odmalował on sylwetki państwa Hamplów wypełniając je fikcją literacką, pragnąc ukazać, że naród niemiecki nie był jedynie biernym uczestnikiem hitlerowskich zbrodni i istniały jednostki, które ze zwykłego poczucia przyzwoitości pragnęły zamanifestować oburzenie i brak akceptacji dla działalności hitlerowskiego reżimu.

Dzieło Fallady jest o tyle szczególne i godne uwagi, że pisarz, mimo iż od początku nie pałał sympatią do narodowych demokratów, pomimo niełaski reżimu, problemów z publikowaniem własnych dzieł, nie zdecydował się tak jak wielu przedstawicieli niemieckiej inteligencji na emigrację. Autor pozostał w kraju, co umożliwiło mu bardzo dobrze poznać przedwojenne oraz wojenne realia panujące w III Rzeszy Niemieckiej. Osobną sprawą są już powody, dla których Fallada postanowił pozostać w ojczyźnie, zarówno wtedy, gdy do władzy doszli hitlerowcy, a wielu ludzi wciąż wierzyło, że są oni tylko efemerycznym i w gruncie rzeczy nieszkodliwym zjawiskiem na politycznej scenie, jak i gdy oczywiste stało się, że Niemcy wkrótce przerodzą się w państwo totalitarne, gdzie niemal absolutną władzę sprawować będzie jeszcze do niedawna wyszydzany i przedrzeźniany, nieprzewidywalny Adolf Hitler – to dość interesujące, bowiem rodzi się pytanie: czy artysta był aż tak naiwny i krótkowzroczny, że nie dostrzegł w porę nadciągającego niebezpieczeństwa i krok po kroku, tak jak większość niemieckiego społeczeństwa, dał się wciągnąć w grę z narodowymi socjalistami, polegającą na stopniowym oddawaniu władzy i związanej z nią odpowiedzialności, zawierając przy tym coraz większą liczbę moralnych kompromisów czy też Fallada poczuwał się w obowiązku, jako artysta, do tego by nawet w obliczu najgorszych okoliczności tkwić w ojczyźnie, by móc zapewnić światu świadectwo z piekła, w jakie przeobraziły się Niemcy?

Faktem jest, że Hans Fallada przez cały okres wojny przebywał w III Rzeszy Niemieckiej, dzięki czemu materiał niezbędny do stworzenia portretu niemieckiego społeczeństwa, mógł czerpać z własnych doświadczeń oraz poczynionych obserwacji. Tak jak wspomniałem, akcja książki Każdy umiera w samotności rozgrywa się w latach 1940 – 1942. Tłem wydarzeń jest Berlin, stolica III Rzeszy, miasto, w którym należy bacznie zwracać uwagę na to co się mówi, ponieważ reżim hitlerowski wymagał bezwzględnego posłuszeństwa, a każdy przejaw buntu traktowany był jako zdrada ojczyzny oraz narodu i karany śmiercią, poprzedzoną długimi i męczącymi torturami. Warto zauważyć, że Niemcy także padli ofiarą nazistowskiego systemu, do którego powstania sami doprowadzili – Fallada bardzo dobrze oddał poczucie niepewności oraz wszechobecnego strachu, by przypadkiem nie narazić się władzy. U wielu pospolitych obywateli wyczuwalne jest pragnienie pozostania cząstką anonimowej masy, wielkiego tłumu, z którego przynajmniej pozornie trudniej jest zostać wyłowionym i wrzuconym w tryby Tajnej Policji Państwowej. Bowiem Gestapo, tak jak i w innych europejskich miastach znajdujących się pod niemiecką okupacją, budziło wręcz zwierzęcy lęk i paniczny strach w obliczu którego normą stawało się szpiegowanie oraz donosicielstwo, co jeszcze bardziej wzmagało wzajemną nieufność. Znaczące są także reakcje osób, które natknęły się na kartki oraz pocztówki pozostawione przez państwa Quanglów – oprócz bezgranicznego przerażenia i paniki, przewrotowe treści wywołują głównie gniew oraz nienawiść, przemieszane z poczuciem oburzenia, że ktoś ośmiela się narażać innych, tj. pechowych znalazców na śmiertelne niebezpieczeństwo ze strony Gestapo. Zatem wojna, mimo, że odległa i tocząca się w obcych krajach, była obecna także w samym sercu III Rzeszy – a jako, że jest to czas terroru, kiedy na powierzchnię wylęga najgorsze ludzkie robactwo, kierujące się najniższymi instynktami, dominować zaczynają jawna niesprawiedliwość oraz prawo silniejszego.

Fallada sporo miejsca poświęca także nazistom, koncentrując się na przedstawieniu partyjnych bonzów, wśród których przeważają osobnicy nieobliczalni, brutalni, niespokojni, wybuchowi oraz gotowi natychmiast tępić każdą odmienną opinię czy ideę niezgodną z linią wytyczoną przez wodza. Fallada, podobnie zresztą jak w swoich wspomnieniach z czasów wojny wydanych jako W moim obcym kraju. Dziennik więzienny 1944, dość mocno upraszcza wizerunek członków NSDAP, prezentując ich jako bezosobowe monstra bez rysów indywidualizmu, zdolne przede wszystkim do krzyku, agresji oraz zapiekłej nienawiści. Zdecydowanie ciekawiej wygląda opis ludzi, którzy tworzą społeczną mozaikę na co dzień stroniącą od polityki czy partyjnych intryg. Na przykładzie Quanglów, których do momentu wyłamania się ze zmowy milczenia i podjęcia działań przeciwko nazistowskiemu reżimowi, można było uznać za tradycyjną niemiecką rodzinę, dobrze widać, w jaki sposób Adolf Hitler doszedł do władzy. Obietnice o odzyskaniu utraconej godności narodu niemieckiego, połączone z gospodarczym ożywieniem oraz wybiórczością w postrzeganiu faktów sprawiły, że wódz NSDAP jawił się jako charyzmatyczny przywódca o wizjonerskim zacięciu i szlachetnych intencjach – czyny i głoszone przez Hitlera hasła, które nie pasowały do tej koncepcji traktowano z lekceważeniem oraz pobłażliwością, a antysemickie treści okazywały się nie pozbawione podstaw (w końcu dużo łatwiej jest posiadać wroga, z którym można walczyć, nawet gdy jest on w głównej mierze wyimaginowany niż przyznać się do własnych słabości). Fallada ciekawie ukazuje jak naiwność i zaślepienie oraz postępujące przyzwolenie na zło w imię wyższych racji sukcesywnie przekształcają się w ucisk, przymus oraz cierpienie. Równie interesujący jest obraz młodych ludzi, którzy dorastali i dojrzewali w nazistowskich Niemczech. W oczy rzuca się poczucie wyższości oraz pogarda i bezwzględność wobec słabszych, jaką odznaczali się członkowie Hitlerjugend (od 1939 roku przynależność do tej organizacji zrzeszającej niemiecką młodzież, do której przyjmowano dzieci od 10. roku życia, była obowiązkowa). Fallada wspomina także o zbrodniach dokonywanych przez młodych niemieckich żołnierzy, mordujących dzieci, gwałcących niewiasty, dobijających rannych, którzy byli synami wychowanymi w normalnych rodzinach przez praworządnych rodziców. Pisarz pokazuje do czego prowadzi melanż totalitaryzmu oraz silnie zhierarchizowanego społeczeństwa, którego członkowie dopuszczają się zbrodniczej działalności przez proste wypełnianie zleconych im obowiązków, dążąc do realizacji wyznaczonych celów, nie roztrząsając ich moralnej natury.

Bogata panorama ludzkich indywiduów to zdecydowanie najmocniejszy punkt powieści. Z uwagi na fakt, że akcja rozgrywa się w dość zróżnicowanych środowiskach, których łączy cecha, że wszystkie one występowały w Berlinie z czasów II wojny światowej, czytelnik ma okazję poznać zarówno świat drobnych złodziejaszków, oszustów, szpicli i denuncjatorów, którzy za najdrobniejszą opłatą potrafili wydać bliźniego na pewną śmierć jak i rzeczywistość, w jakiej obracali się zwykli, szarzy obywatele na każdym kroku drżący o swoje życie.

Warto wspomnieć także o polskim wydaniu powieści, które ukazało się na łamach oficyny Sonia Draga. Każdy umiera w samotności to solidna, zszywana książka z twardą oprawką, ozdobiona ciekawą fotografią, która dość dobrze oddaje nastrój utworu, pełen fatalizmu towarzyszącemu konfrontacji pozornie bezsilnej jednostki ze świetnie funkcjonującym i morderczo sprawnym aparatem zła. Ponadto polski wydawca bardzo pieczołowicie zadbał o wszelkie informacje uzupełniające w postaci przypisów, które przybliżają czytelnikowi panujące realia – wyjaśnione zostały skróty nazw licznych organizacji czy związków (SS, SA, BDM, HJ, itd.), zamieszczono także krótką informację na temat tych tworów; oprócz tego każda ważniejsza osoba współtworząca hitlerowski reżim, którą wspomniano w utworze, doczekała się zwięzłej notki biograficznej. Bardzo ciekawe jest także posłowie autorstwa Almuta Giesecka, w którym przybliżono życiorys Hansa Fallady jak również okoliczności powstania powieści. Nie zabrakło również spisu treści (obecnie jest to rzecz niemal zapomniana przez polskich wydawców), szczególnie przydatnego z racji faktu, że książka składa się z 73 rozdziałów, z których każdy opatrzony jest tytułem.

Reasumując, Każdy umiera w samotności to bardzo dobra, ale i przejmująca książka. Trudno czyta się o ludziach, których los jest z góry przesądzony, którzy prowadzą żmudną i bardzo mało efektywną walkę z okrutnym reżimem, bezwzględnie rozprawiającym się ze swoimi oponentami. Utwór jest z pewnością bardzo wartościowy, bowiem Hans Fallada znakomicie uzmysławia jak łatwo stać się sojusznikiem zła choćby poprzez zwykłą bierność, brak oporu, akceptację niesprawiedliwości przez milczenie, które należy traktować jako ciche przyzwolenie.

 

Wasz Ambrose