"Cień wschodzącego słońca" - Po zagładzie

Cień wschodzącego słońca

Kenzaburō Ōe, Masuji Ibuse, Haruo Umezaki, Tamiki Hara, Fumiko Hayashi

Tłumaczenie: Mikołaj Melanowicz

Wydawnictwo: Książka i Wiedza

Liczba stron: 266

 

II wojna światowa, w przeciągu 6 długich lat, przez które panoszyła się po całym globie, zdołała dać się we znaki niemal każdemu mieszkańcowi naszej planety. Arenę konfliktu stanowiły kontynenty europejski, afrykański i azjatycki oraz wszystkie oceany. Walki dotknęły blisko 2 miliardy ludzi, a kilkadziesiąt milionów straciło życie. Wojna odcisnęła niezatarte piętno na świadomości pokoleń, które przeżyły jej piekło – część w obliczu przeżytych okropności pogrążyła się w milczeniu, zamykając wszystkie wspomnienia pod grubą skorupą niepamięci; inni natomiast odczuwali palącą potrzebę podzielenia się świadectwem upadku moralnego człowieka, co zaowocowało bardzo obfitymi ilościami literatury o tematyce wojennej oraz obozowej. W Polsce wydanych zostało wiele dzieł, pozwalających zapoznać się z II wojną światową z europejskiego punktu widzenia, ale nie brakuje publikacji, umożliwiających spojrzenia na ten krwawy konflikt z odmiennych perspektyw. Godny uwagi jest chociażby zbiór opowiadań japońskich pisarzy, zatytułowany Cień wschodzącego słońca, w którym zebrano utwory poświęcone II wojnie światowej, obrazujące jak wpłynęła ona na psychikę Japończyków.

Na tom składa się 5 opowiadań autorstwa Kenzaburō Ōe, Haruo Umezakiego, Tamikiego Hary, Fumiko Hayashi oraz Masujiego Ibuse. Wszystkie dzieła zostały przetłumaczone przez znakomitego polskiego japonistę, profesora Mikołaja Melanowicza. Uważam, że przy okazji Cienia wschodzącego słońca, warto przybliżyć sylwetkę tego polskiego tłumacza, który w 1997 roku został uhonorowany Orderem Świętego Skarbu, najwyższym japońskim odznaczeniem, przyznawanym cudzoziemcom. Na ogół sylwetka osoby dokonującej przekładu danego dzieła pozostaje poza marginesem czytelniczego zainteresowania – to tylko kolejna składowa wielkiego projektu zwanego książką, przy tworzeniu którego biorą udział całe zastępy ludzi. Ale postać profesora Melanowicza z pewnością zasługuje na znacznie więcej uwagi – to właśnie dzięki temu urodzonemu w 1935 roku w Piszczacu tłumaczowi, polski czytelnik ma możliwość zapoznania się z całą paletą współczesnych japońskich pisarzy. Melanowicz przełożył m.in. utwory Ryűnosuke Akutagawy, Sōsekiego Natsume, Jun’ichirō Tanizakiego, Yasunariego Kawabaty, Kenzaburō Ōe, Kōbō Abe czy Shűsaku Endō. Ponadto Melanowicz jest autorem trzytomowej Literatury japońskiej, najważniejszego źródła wiedzy na temat literatury z Kraju Kwitnącej Wiśni. Profesor współpracował z licznymi polskimi wydawnictwami – Państwowym Instytutem Wydawniczym, MUZA S.A., Wilgą czy Książką i Wiedzą. To właśnie na łamach tej ostatniej oficyny w roku 1972 ukazał się Cień wschodzącego słońca.

Wraz z młodszym bratem rozdrapywałem kawałkiem drewna pulchne, cuchnące tłuszczem i popiołem palenisko w tymczasowym krematorium na dnie doliny. Pierwsze zdanie Zdobyczy, przesycone głębokim naturalizmem, od którego unosi się głęboki odór przekazywanej treści, nie pozostawia żadnych wątpliwości co do personaliów autora opowiadania otwierającego zbiór. Jest nim znany mi dobrze za sprawą Futbolu ery Man’en oraz Sprawy osobistej, laureat literackiej Nagrody Nobla, Kenzaburō Ōe. W Zdobyczy, za którą otrzymał nagrodę Akutagawy, pisarz w interesujący sposób odmalowuje życie codzienne japońskiej wsi w czasie II wojny światowej. W oczy rzuca się izolacja mieszkańców osady, która decyduje o tym, że toczący się konflikt zbrojny objawia się poprzez sukcesywnie ubywające ręce do pracy (wiąże się to z powoływaniem młodych mężczyzn do armii), sporadyczne przeloty amerykańskich samolotów oraz regularne powiadomienia z frontu o chwalebnej śmierci w obronie ojczyzny jednego z współplemieńców. Centralnymi postaciami utworu są dzieci, których warunki bytowe zostały starannie odmalowane. Często są one pozostawione samopas, bez należytej opieki starszych, w związku z czym uroki życia poznają na własną rękę. Uwagę przykuwa brak autorytetu, który wyjaśniłby, jakie postępowanie jest właściwe, a jakie godne nagany i napiętnowania. Wiąże się z tym postępująca demoralizacja – wulgarny język, nagie kąpiele grupowe i towarzyszące im zabawy cudzymi narządami płciowymi, grzebanie wśród spopielonych zwłok w celu odnalezienia kosteczek o niecodziennych kształtach, które można by nosić jako odznakę na piersi czy oddawanie moczu przez okno to tylko kilka przykładów. Akcja opowiadania rozpoczyna się w momencie, kiedy to tych dwóch światów, świata dzieci oraz świata dorosłych, wkracza niespodziewany i egzotyczny przybysz. Zdobycz uzmysławia, że nawet w okresie walk, kiedy następuje gwałtowne przewartościowanie moralnych reguł i zasad, gdy wróg kojarzony jest wyłącznie jako maszyna do zabijania, pozbawiona uczuć i tożsamości, tlą się ludzkie odruchy, które jednak brutalna wojenna rzeczywistość może zgasić jednym, gwałtownym dmuchnięciem. Utwór to także gorzkie rozczarowanie dorosłością, która zdolna jest poświęcać życie niewinnych istot w imię wyższych, nieraz górnolotnych, ale przeważnie absurdalnych celów, która uprzedmiotawia i ubezwłasnowolnia człowieka. W duszy głównego bohatera, pierwszoosobowego narratora będącego na progu dojrzałości, jeszcze przed jej osiągnięciem, zasiane zostają ziarna zwątpienia, podsycane dodatkowo przez poniżenie oraz doznane krzywdy. Wisienką na torcie Zdobyczy jest wspaniałe pióro, którym Kenzaburō Ōe posługuje się z gracją oraz ogromną wprawą. Malowane słowem obrazy można podziwiać niespiesznie i leniwie, sycąc się ich głębią oraz kompozycją – Niebo, smętna szarość brzemienna w barwę pomarańczy, zaciskało się coraz niżej nad doliną.

Drugim literatem, którego mamy okazję poznać jest Haruo Umezaki. Żyjący w latach 1915 – 1965 artysta był absolwentem studiów japonistycznych na Uniwersytecie Tokijskim. Jeszcze w trakcie nauki rozpoczął on swoją karierę, debiutując w 1939 roku opowiadaniem zatytułowanym Uczta na wietrze. W 1942 roku Umezaki został powołany do wojska, z którego jednak został szybko zwolniony z uwagi na chorobę płuc. W 1944 roku, kiedy sytuacja na froncie ulegała gwałtownemu pogorszeniu, Umezaki został ponownie wcielony do armii. Tym razem nie udało mu się wywinąć od służby – jako żołnierz korpusu piechoty morskiej w Sasebo pełnił funkcję szyfranta. Wojenne przeżycia stały się kanwą dla dalszej twórczości Umezakiego – w oparciu o własne doświadczenia powstało opowiadanie Wiśniowa wyspa, które weszło w skład zbioru Cień wschodzącego słońca. Narratorem a zarazem głównym bohaterem utworu jest bosman Murakami, który w 1945 roku zostaje oddelegowany na Sakurajimę, niewielką wulkaniczną wyspę, zlokalizowaną na samym południu japońskiego archipelagu. W opinii wojskowych strategów Wiśniowa Wyspa wkrótce padnie ofiarą amerykańskiego desantu. Odparcie ataku wroga jest niemal niemożliwe – brakuje odpowiedniego sprzętu, zaopatrzenia, amunicji. Flota wojenna niemal przestała istnieć, podobnie jak lotnictwo. Ostateczną bronią są już tylko samobójcy pilotujący myśliwce oraz specjalne żywe łodzie-torpedy. Ich jednostki oraz załoga stacjonują właśnie na Sakurajimie. Pozostali żołnierze, uzbrojeni głównie w bagnety, podobnie jak cała ludność Japonii, powinni walczyć do ostatniej kropli krwi, raczej ginąc, aniżeli poddać się i dostać się do niewoli najeźdźcy. Utwór cechuje się poczuciem melancholii oraz świadomością beznadziejności własnego położenia. Śmierć jest nieuchronna, a jej nadejście zdaje się rychłe. Murakami, podobnie jak reszta żołnierzy przeżywa nerwowe chwile oczekiwania na nadejście końca, pozbawiony nadziei, która powinna przecież umrzeć ostatnia. Obok głębokiego fatalizmu, wyczuwalny jest również pacyfistyczny wydźwięk dzieła. Wojsko kojarzy się Murakamiemu głównie z upokorzeniami, niesprawiedliwością, niezrozumiałymi decyzjami, bezwzględną, czasami wręcz irracjonalną dyscypliną, które sukcesywnie prowadzą do upodlenia i odczłowieczenia jednostki, zamieniając żołnierza w armatnie mięso, bez mrugnięcia okiem przyjmujące rozkaz o zlikwidowaniu wroga bądź podjęciu samobójczych działań. Wiśniowa Wyspa, przypomina próbę walki z militarnym kultem, jakim otaczani są wojenni bohaterowie. Ludzie, którzy idą na spotkanie śmierci z pogodą, nie zawsze robią to z kryształowym sercem i nie zawsze w sytuacji pozbawionej dwuznaczności to swoista demitologizacja bohaterów i herosów, bezrefleksyjnie siejących zniszczenie w imię abstrakcyjnych celów. Wyraźnie widoczny jest także strach przed bezsensem, nielogicznością działań kapryśnego losu – Haruo Umezaki uzmysławia, że większość z nas podświadomie dąży do odnalezienia ładu, sensu, porządku świata, które pozwoliłby zrozumieć, dlaczego ludzie umierają, dlaczego życiowa ścieżka urywa się w tym, a nie innym miejscu, kiedy wydaje się, że dany osobnik miał jeszcze tyle do zrobienia. Utwór jest bardzo przejmujący, silne odczucie niepokoju, którego fundament stanowił prawdopodobnie rozstrój nerwowy autora, jest wręcz namacalne, a w tle zdaje się krążyć brak wiary w ludzkość i cywilizację, która doprowadziła do prawdziwej hekatomby, co świetnie wyrażają słowa: Przyroda była piękna, a zgliszcza tego, co zbudował człowiek, były pokraczne i brzydkie.

Następnym pisarzem, z którym ma okazję zetknąć się polski czytelnik jest Tamiki Hara, żyjący w latach 1905 – 1951. Urodzony i wychowany w Hiroszimie artysta studiował anglistykę na Uniwersytecie Keiō w Tokio. W latach 30-ych zaangażowany w organizacjach lewicowych, które uległy jednak zdelegalizowaniu i niemal całkowitemu rozbiciu w obliczu agresywnego nacjonalizmu. W czasie wojny pisarz mieszkał w Chibie, ale po śmierci małżonki w 1944 roku postanowił powrócić do rodzimego miasta, stając się jednym z wielu świadków i uczestników jego atomowej zagłady. O przeżytych okropnościach i chwilach rozpaczy opowiada znakomite dzieło Kwiaty lata. Utwór z uwagi na podejmowaną tematykę niemal z miejsca przywodzi Czarny deszcz, powieść Masujiego Ibuse traktującą o destrukcji Hiroszimy. Kwiaty lata to równie przejmująca relacja człowieka, którego świat uległ drastycznej i nieoczekiwanej zmianie w przeciągu kilku piekielnych sekund – bohater a zarazem pierwszoosobowy narrator wybiera się na spóźnioną poranną toaletę, a kiedy udaje mu się opuścić łazienkę, okazuje się, że rodzinne miasto zamieniło się w płonące zgliszcza. Przedmioty, które stanowiły fundament codzienności, w pewnym stopniu definiujące tożsamość człowieka zostały obrócone w nicość, uszkodzone, albo skazane na zagładę pośród chciwych jęzorów ognia. Proza Tamikiego Hary fosforyzuje bezradnym gniewem wobec absurdalności, jakie gotuje dla nas los, w obliczu bezsensownego, totalnego zniszczenia. Piekielne sceny, które składają się na to krótkie opowiadanie, wypełnione poparzonymi i zniekształconymi zwłokami oraz dramatem ludzi, poszukujących zaginionych bliskich zdają się tworzyć spazmatyczny szkic nicości.

Połyskujące odłamki

i srebrzysty popiół

niby rozległa panorama –

niesamowity rytm ludzkich zwłok

            spalonych, czerwieniejących:

Czy to wszystko się wydarzyło?

            Czy mogło się wydarzyć?

Świat obdarty ze wszystkiego w jednej chwili.

Obok przewróconego tramwaju

– rozdęty brzuch konia

– i woń dymiących kabli.

W prezentowanym zbiorze nie zabrakło także kobiecego spojrzenia na smutną wojenną rzeczywistość, które zapewniła Fumiko Hayashi i jej Kości. Żyjąca w latach 1904 – 1951 japońska artystka to autorka o niezwykle interesującym życiorysie. W młodości często zmieniała ona miejsce zamieszkania z racji faktu, że zarówno jej ojciec jak i ojczym pracowali w charakterze domokrążców. W 1922 roku Fumiko Hayashi razem z przyjacielem osiadła w Tokio, ale idylla dwójki młodych ludzi nie trwała długo – chłopak nie otrzymał zgody od swojej rodziny na poślubienie Fumiko, którą ostatecznie opuścił. Hayashi pozostała w Tokio, egzystując na granicy ubóstwa, pośród tokijskiej cyganerii. Z kręgu biedy udało jej się wyrwać dzięki własnej twórczości, która umożliwiła także zwiedzenie Chin, Mandżurii a nawet Europy. Jej opowiadanie Kości to historia Michiko, wciąż młodej kobiety, która w czasie wojny straciła męża. Po ukochanym pozostała jedynie urna na kości, w której jednak znajduje się tylko piasek. Po zakończeniu konfliktu to na barki Michiko spada ciężar utrzymania rodziny – małej córeczki, ciężko chorego na płuca, umierającego brata oraz przykutego do łóżka ojca. Ale w powojennej rzeczywistości trudno jest o dobrze płatne zajęcie, które pozwoliłoby wyżywić i zapewnić godziwy byt aż czterem osobom. Z tego powodu sytuacja zmusza kobietę do ostatecznego rozwiązania, jakim jest sprzedaż własnego ciała. Fumiko Hayashi dobitnie uświadamia czytelnikowi, że wraz z zakończeniem działań wojennych, wcale nie kończą się kłopoty ludności cywilnej, która w kraju dotkniętym zniszczeniem cały czas musi walczyć o przetrwanie. Głód, nędza, choroby zdają się wyzierać z każdego kąta, atakując najsłabszych, dla których egzystencja składa się z ciągłych wyrzeczeń, niedogodności i poniżenia. Plastyczny i bolesny obraz powojennych realiów.

Ostatnim autorem, który uzupełnia zbiór jest Masuji Ibuse. Jego sylwetkę przybliżyłem przy okazji lektury znakomitej powieści Czarny deszcz, będącą kroniką atomowej zagłady Hiroszimy. W tomie Cień wschodzącego słońca zaprezentowano opowiadanie Dowódca, które dotyka zupełnie innej tematyki. Głównym bohaterem utworu jest Yűichi Okazaki, tytułowy dowódca, który w trakcie wojny, na skutek nieszczęśliwego wypadku, doznał poważnego urazu głowy, skutkującego pomieszaniem zmysłów. Okazaki, jako niezdolny do dalszej walki, zostaje odesłany do rodzimej wioski, ale nawet po zakończeniu wojny, do poszkodowanego zdają się nie docierać informacje, że jest już po wszystkim. W umyśle Okazakiego konflikt cały czas trwa, a pojawiające się co pewien czas majaki oraz ułudy sprawiają, że życie młodych mężczyzn z wioski jest regularnie zakłócane przez nieobliczalnego szaleńca, zagorzałego sługę cesarza, który w dodatku uwielbiam urządzać ideologiczne pogadanki. Opowiadanie Masujiego Ibuse jest gorzkie, ale i mocno ironiczne. Yűichiego Okazakiego można uznać za symbol japońskiego militaryzmu (To był teatr pomyleńców. Chór mężczyzn w długich butach), który ostatecznie doprowadził Japonię do kosztownej klęski, diametralnie zmieniającej oblicze całego kraju, a wielu jego mieszkańców zmuszając do pełnej wyrzeczeń wegetacji.

Zbiór jako całość prezentuje się wybornie. Wszystkie opowiadania zazębiają się wzajemnie, splatając się w wielowymiarowy i przenikliwy obraz wojennej oraz powojennej rzeczywistości, która wypełniona jest cierpieniem oraz poczuciem doznanych krzywd z rąk straszliwego żywiołu, rozpętanego przez człowieka. Tomik potwierdza także bolesną, ale odwieczną i niezmienną prawdę, że skutki wszelkiego typu konfliktów oraz walk zbrojnych najdotkliwiej odczuwają najsłabsi i najbiedniejsi, a sama wojna nie jest niczym innym jak tylko napierającą falą dehumanizacji, zezwierzęcenia oraz brutalności. Człowiek zostaje przez nią porwany, wchłonięty – nawet jeśli uda mu się cało opuścić tryby tej okrutnej machiny, to na psychice zawsze pozostaje głęboka skaza.

Wasz Ambrose

Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: