Kōbō Abe "Czwarta epoka" - O przyszłości bezwzględna

Czwarta epoka

Kōbō Abe

Tytuł oryginału: Daiyon Kampyōki

Tłumaczenie: Mikołaj Melanowicz

Wydawnictwo: Wilga

Seria: Biblioteka Japońska

Liczba stron: 187

 

Za ojca literatury science-fiction uważany jest francuski pisarz Juliusz Verne, twórca legendarnej postaci kapitana Nemo i równie popularnej, napędzanej elektrycznością łodzi podwodnej zwanej Nautilusem. Do rozwoju naukowej fikcji i nabrania takiego kształtu, w jakim znamy ją obecnie, w ogromnym stopniu przyczynił się Herbert George Wells, który w swoich dziełach pisał o podróżach w czasie, kontaktach z obcymi cywilizacjami, wyprawach kosmicznych czy zagładzie gatunku ludzkiego. Większość z tych zagadnień do dziś stanowi podwaliny utworów fantastycznonaukowych. W Polsce za prekursorów fantastyki uchodzą Władysław Umiński, Antoni Lange oraz Jerzy Żuławski (mała ciekawostka – grób tego ostatniego artysty, poety i pisarza znanego za sprawą trylogii księżycowej, znajduje się w mojej rodzinnej Dębicy. Pochodzący z Lipowca twórca w momencie wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów Piłsudskiego – pracował w Departamencie Wojskowym, prowadził także działalność publicystyczną, będąc redaktorem pisma Do broni! W 1915 Żuławski trafił do dębickiego szpitala wojskowego, gdzie zmarł na tyfus brzuszny). Swojego pioniera w dziedzinie naukowej fikcji posiada także Kraj Kwitnącej Wiśni i jest nim nie kto inny, jak znany doskonale na całym świecie Kōbō Abe, autor Kobiety z wydm, utworu, który na stałe zapisał się w annałach światowej literatury. Żyjący w latach 1924 – 1993 artysta, nie bez przyczyny traktowany jest jako jeden z najbardziej innowacyjnych autorów w powojennej Japonii oraz czołowy przedstawiciel japońskiego modernizmu. Jego powieść Czwarta epoka (1965 r.) uznawana jest za pierwszą japońską powieść science-fiction.

Akcja utworu została osadzona w niedalekiej przyszłości. Człowiek, dumny i niestrudzony konstruktor sukcesywnie zaczyna używać swoich płodów do rzeczy, które dotychczas przypisane były jedynie rodzajowi ludzkiemu – na świecie powstają pierwsze maszyny, które, przynajmniej pozornie, myślą. Urządzenia nie potrafią jeszcze samodzielnie definiować problemów badawczych czy też wybierać obiektów swojego zainteresowania, ale dzięki odpowiednio zdolnemu programiście, są one w stanie przetwarzać otrzymane dane i na ich podstawie formułować wnioski oraz analizy. W ten oto sposób rodzą się pierwsze maszyny prognostyczne, których zadaniem jest ekstrapolacja – przewidywanie stanu przyszłego, którego kształt nie jest możliwy do odgadnięcia za pomocą ludzkiej percepcji, na bazie stanu obecnego, z wykorzystaniem aktualnych informacji oraz istniejących między nimi korelacji. Pierwsze, zakończone sukcesem próby podejmuje Związek Socjalistyczny Republik Radzieckich – błędy, jakimi obarczone są prognozy radzieckiej maszyny, Moskwy 1, sukcesywnie maleją, by wreszcie osiągnąć wartość zerową, oznaczającą stuprocentową trafność przeprowadzanych analiz. Kolejne przewidywania, prognozy, szacunki zahaczają o różne dziedziny nauki – na warsztat brane są kwestie gospodarcze, ekonomiczne oraz przemysłowe. Dostrzegając zagrożenie w coraz bardziej zuchwałych działaniach rosyjskich komunistów, każda licząca się potęga aspirująca do miana mocarstwa rozpoczyna zakrojone na szeroką skalę programy badawcze, zmierzające ku utworzeniu własnej maszyny prognostycznej. W trakcie, gdy powodzeniem kończą się pierwsze próby japońskiego modelu, ZSRR dzięki Moskwie 2, udoskonalonej wersji Moskwy 1, ogłasza światu prognozę, że niedługo powstanie pierwsze społeczeństwo komunistyczne, a niewiele później upadnie ostatnie społeczeństwo kapitalistyczne. W odpowiedzi na te zuchwałe zapowiedzi, które można traktować także jako pogróżki, USA orzeka, że jakiekolwiek przewidywania związane z polityką są niemoralne oraz nieetyczne. Na międzynarodowym forum wybucha prawdziwa burza, której skutki odczuwają wszystkie kraje posiadające swoje maszyny prognostyczne, będące w sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi. Komisje naukowe, pod naciskiem państwowych przywódców, zabraniają przeprowadzania prognoz, które miałyby jakikolwiek, choćby najmniejszy związek z polityką.

Głównym bohaterem Czwartej epoki, a zarazem pierwszoosobowym narratorem jest doktor Katsumi z Centralnego Instytutu Techniki Obliczeniowej. Naukowiec kieruje zespołem, który odpowiedzialny jest za rozwój oraz doskonalenie japońskiej maszyny prognostycznej. Właściwa akcja utworu rozpoczyna się w momencie, kiedy korzystanie z przewidującego urządzenia obłożone zostaje surowymi obostrzeniami. Sytuacja całego programu jest bardzo niepewna oraz krucha – badacze z napięciem wyczekują sunącego nieszczęścia, które wydaje się nieuniknione. Pytania dotyczą tylko jego natury – może to być kolejny komunikat płynący z ZSRR, który równocześnie będzie wyraźnym sygnałem, że ludzkość nie dojrzała jeszcze do korzystania z tak potężnych urządzeń; w grę wchodzi także bratobójczy ogień (tzw. friendly fire) – istnieje ogromne ryzyko, że któraś z wybranych przez zespół dr Katsumiego prognoz, w mniemaniu państwowych ekspertów zostanie uznana za prognozę polityczną. Dodatkowe utrudnienie, skutecznie krępujące ruchy badaczy, stanowi Komisja do Spraw Prognozy, specjalnie powołany twór, który czuwa nad apolitycznością proponowanych analiz. Następne projekty wysuwane przez grupę dr Katsumiego są sukcesywnie odrzucane, a program zaczyna z wolna uchodzić za niepotrzebną stratę pieniędzy. Ostatnią deską ratunku, która umożliwiłaby wyjście z patowej sytuacji, rozwiewając równocześnie widmo rozwiązania całego projektu poświęconego maszynie prognostycznej, wydaje się przejście od skali makro- do skali mikro-. Pomysł wydaje się idealnym rozwiązaniem, ale czy gatunek ludzki jest gotowy na rewelacje, jakie jednocześnie zostaną ujawnione?

Kōbō Abe stworzył arcyciekawy utwór, który odwołuje się do klasyki gatunku. Rzeczy o których pisze autor to obecnie jedynie wytwór wyobraźni pisarza, czyli fikcja, ale jest to fikcja naukowa – nie można jednoznacznie zaprzeczyć, że rozwój techniki nie pójdzie w przedstawianym przez Abe kierunku. Z tego właśnie względu prezentowane dzieło wydaje mi się tak atrakcyjne – japoński literat daje się poznać jako futurolog, pragnący odgadnąć nie tyle kształt przyszłego społeczeństwa oraz jego cywilizacyjnej otoczki, ale koncentrujący się bardziej na drodze rozwoju, która doprowadza człowieka do punktu, który może uchodzić za ślepy zaułek. Wizja snuta przez Abe nie dorównuje swoim rozmachem płodom tytanów – naszego Stanisława Lema, czy znanego za sprawą trylogii marsjańskiej Kima Stanley’a Robinsona – ale z pewnością jest intrygująca oraz skłaniająca do refleksji. Kōbō Abe dobrze sygnalizuje problemy oraz dylematy, z którymi może przyjść zmierzyć się ludzkości w miarę postępu technologicznego. Warto jednocześnie zaznaczyć, że Czwarta epoka stanowi literacki konglomerat – utwór przypomina momentami sensację, książkę szpiegowską, pojawiają się wątki miłosne, jest tu zdrada, zbrodnia, handel embrionami. W całą tę kolorową mozaikę zostały wplecione zagadnienia zdecydowanie cięższego kalibru, natury ontologicznej, dotyczącej kwintesencji człowieczego bytu.

Niewypowiedzianym pytaniem, który zdaje się krążyć nad całym utworem niczym widmo jest kwestia, czy człowiek jest wystarczająco dojrzały (moralnie?), by podźwignąć ciężar odpowiedzialności za dzieła, które tworzy. Czy jest on w stanie w pełni uświadomić sobie wszelkie zagrożenia oraz niebezpieczeństwa, jakie one za sobą niosą? Dość przerażający jest także fakt, który wielu autorów science-fiction traktuje po macoszemu, zbytnio go upraszczając – ludzkość jako twór jednolity, który posiada swoich reprezentantów, wyrażających wolę wszystkich jednostek nie istnieje. W tej materii Czwarta epoka prezentuje się wyjątkowo dobrze – w prozie Japończyka wyłaniają się stronnictwa, organizacje, frakcje, które niejako walczą o własne interesy oraz przyszły kształt ludzkości.

Bardzo ciekawie zarysowano także pozostałe tematy, bez których trudno wyobrazić sobie współczesną science-fiction. Abe porusza choćby znany z opowiadania Raport mniejszości (1956 r.) autorstwa Philipa K. Dicka, motyw możliwości przewidywania popełnienia przestępstw oraz wykroczeń przez danego osobnika. Na pierwszy rzut oka sposobność uniemożliwienia zbrodni jawi się jako niezwykle atrakcyjna, ale jak wpływa to na niezależność jednostki ludzkiej, która ponoć obdarzona jest wolną wolą? Profilaktyka, prewencja, zapobieganie – czy nie jest to w pewnym sensie uwłaszczanie naszej ludzkiej, grzesznej przecież od zarania, naturze? W utworze pojawia się także koncept, który możemy odnaleźć w opowiadaniu Terminus (1961 r.) autorstwa S. Lema, tj. bytu ludzkiego zamkniętego w obwodach zimnego i martwego przecież urządzenia – u Kōbō Abe przyjmuje on postać równania osobowego, utrwalonego w pamięci maszyny diagnostycznej. Z miejsca zaczynają wykwitać pytania dotyczący natury takiego żywota – czy jest to egzystencja pełnoprawna, zasługująca na taką samą ochronę, jaką zapewnia się życiu ludzkiemu?

Najmocniejszy punkt utworu stanowi bezpośrednie uderzenie w ludzki antropocentryzm, z którym Kōbō Abe bezwzględnie się rozprawia. Autor zwraca uwagę na podświadome i naturalne wręcz przekonanie, że człowiek, w obecnej formie, stanowi najwyższą formę ewolucyjnego rozwoju, osiągnąwszy doskonałość pod każdym względem. Pisarz zaczyna delikatnie kruszyć to monolitowe przeświadczenie, dając subtelnie do zrozumienia, że być może podmiotem ewolucyjnego postępu jest sam rozum, a ludzka powłoka, w takiej postaci, jaką znamy ją obecnie jest wyłącznie jednym z przejściowych etapów rozwoju. Ponadto japoński artysta świetnie rozstrzyga spór nad charakterem przyszłości, która wg różnych wizji jest pozytywna bądź negatywna. Kōbō Abe przedstawia ją jako obcą, po części nie zrozumiałą, trudną do zaakceptowania, niemożliwą do pełnej oceny z perspektywy tu i teraz, a z tego powodu okrutną. W Czwartej epoce autor zastosował także bardzo ciekawy zabieg, mianowicie, za sprawą maszyny prognostycznej, zaprezentował przyszłość jako stronę sądzącą, która wtargnęła w teraźniejszość. Ocenie podlega mikroskopijna ciągłość, zwana codziennością czasu teraźniejszego – ludzie żyjący w przekonaniu o trwałym i niezmiennym charakterze własnej egzystencji traktowani są jako niebezpieczne relikty, usiłujące za wszelką cenę utrzymać status quo. Z tego względu zostają oni obarczeni winą, za którą spotyka ich konieczna, z punktu widzenia przyszłości, a jednocześnie niesprawiedliwa przez pryzmat teraźniejszości kara.

Świetna, pełnokrwista proza, która odrobinę przeraża bezwzględnością zaprezentowanej w niej wizji. Serdecznie polecam wszelkim poszukiwaczom czytelniczych uczt intelektualnych.

Wasz Ambrose
 

Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: