" Pożegnanie z Matiorą" Walentin Rasputin - Jakże smutno jest odchodzić

Pożegnanie z Matiorą

Walentin Rasputin

Tytuł oryginału: Proszczanije s Matioroj

Tłumaczenie: Jerzy Litwiniuk 

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 197

 

 

 

 

 

Zuchwałość człowieka radzieckiego, który to ośmielił się chwycić za bary z matką naturą i zawzięcie z nią mocować, jest już nieomal legendarna. Wydaje się, że okresie Republiki Rad nie było rzeczy niemożliwej, czy technicznie niewykonalnej. W latach 1930 – 1933 powstał  Białomorsko-Bałtycki, kanał od długości 227 km łączący Morze Bałtyckie i Morze Białe, do budowy którego użyto głównie drewna oraz siły rozkułaczanych, nieposłusznych chłopów (wg ostrożnych szacunków przy całym przedsięwzięciu życie straciło ok. 25 tys. ludzi). Także w latach 30’ XX wieku rozpoczęto wcielenie w życie idei hodowli białego złota. Na pustynnych terenach Azji Środkowej postanowiono uprawiać bawełnę, stosowaną wówczas do produkcji mundurów oraz materiałów wybuchowych. W latach 60’ udało się zmienić bieg rzek Amu-daria oraz Syr-daria, zasilających jezioro Aralskie, kierując ich wody do sieci kanałów irygacyjnych, służących do nawadniania pól bawełny. W efekcie do dnia dzisiejszego Uzbekistan jest jednym z największych eksporterów bawełny na świecie, ale nie można zapominać o fakcie, że całe przedsięwzięcie doczekało się miana katastrofy ekologicznej – od kilkunastu lat poziom wody w jeziorze Aralskim systematycznie spada, przy równocześnie rosnącym stopniu zasolenia. Morze Aralskie zanika, a wraz z nim giną przedstawiciele wielu gatunków lokalnej fauny i flory. O kilku innych ciekawych, chociaż fikcyjnych projektach, świadczących o nieograniczonej wręcz fantazji radzieckiej myśli technicznej, możemy dowiedzieć się także za sprawą lektury książki Astronauci, genialnego polskiego pisarza, Stanisława Lema. Czytamy tam m.in.:

W roku 2003 zakończone zostało częściowe przelewanie Morza Śródziemnego w głąb Sahary i gibraltarskie elektrownie wodne dały po raz pierwszy prąd do sieci północoafrykańskiej. Wiele już lat minęło od upadku ostatniego państwa kapitalistycznego. Kończył się trudny, bolesny i wielki okres sprawiedliwego przetwarzania świata. Nędza, chaos gospodarczy i wojny nie zagrażały już wielkim planom mieszkańców Ziemi.

 

Nieskrępowane przebiegiem granic rosły kontynentalne sieci wysokiego napięcia, powstawały elektrownie atomowe, bezludne fabryki automaty i transmutatory fotochemiczne, w których energia słońca przetwarzała dwutlenek węgla i wodę w cukier. Proces ten od miliarda lat uprawiany przez rośliny stał się własnością człowieka.

 

Nauka nigdy już nie miała wytwarzać środków zniszczenia. W służbie komunizmu była najpotężniejszym z wszystkich narzędzi świata.

W zupełnie innym, zdecydowanie bardziej melancholijnym tonie utrzymana jest powieść Pożegnanie z Matiorą, autorstwa Walentina Rasputina, która również zahacza o tematykę korygowania dokonań natury. Walentin Grigorjewicz Rasputin to rosyjski oraz radziecki pisarz, dramaturg, dziennikarz, działacz polityczny i społeczny. Artysta urodził się w 1937 roku w Atałance, niewielkiej wsi, leżącej w obwodzie irkuckim. Ogrom twórczości Rasputina poświęcony jest Wschodniej Syberii, gdzie autor spędził dzieciństwo oraz niemałą część swojego dorosłego życia.

Pożegnanie z Matiorą to historia traktująca o mieszkańcach wsi Matiora, położonej na niewielkiej wyspie, przecinającej nurt rzeki Angary. W związku z budową olbrzymiej elektrowni wodnej, ogromne rzesze terenu, w tym cała wyspa, mają wkrótce znaleźć się pod wodą. W chwili rozpoczęcia akcji, trwają już ostatnie przygotowania, zmierzające do oczyszczenia terenu oraz przesiedlenia mieszkańców. Właśnie w tym newralgicznym momencie, który dla większości wiejskiej społeczności oznacza kres dotychczasowego, dobrze znanego życia, na wyspę zaproszony zostaje czytelnik, zyskując sposobność obserwacji całej różnorodności pożegnań z Matiorą.

O tym, że Matiora jakoby miała znaleźć się pod wodą, plotkowano już od dawna, ale jakoś nikt nie mógł dać wiary podobnym banialukom. Owszem, wielu młodych opuszczało swoje domostwa, przenosząc się na prawy brzeg rzeki do nowopowstającego osiedla, ale wiadomo, że młodego zawsze do nieznanego ciągnie, że ciekawy on świata. Starym natomiast nigdzie nie spieszno, bo jak powiadają – co nagle, to po diable. Zresztą starych drzew się nie przesadza, pozwalając im zemrzeć na ziemi, w której wzrosły. Wkrótce jednak gruchnęła oficjalna nowina, że Matiorę za prąd sprzedali – na rzece postawią tamę, wieś zaleją i z tego wszystkiego elektryczność będzie dla innych. W obliczu nagich faktów, matiorskiej społeczności nie pozostało nic innego jak spakować manatki i poszukać szczęścia tam, gdzie oczy poniosą. Ale o tym, by z dnia na dzień swoje domostwo porzucić nie mogło być mowy – kartofle już dawno zasadzone, na łące trawa czeka cierpliwie na sianokosy, w perspektywie jeszcze żniwa. Żaden kołchoz nie mógłby pozwolić sobie na takie marnotrawstwo – ludzie zyskali zatem kilka miesięcy – całe lato i początek jesieni – by napatrzyć się na ziemię, na której wzrastali. Ale większość osobników żyje w rozkroku. Jedną nogą są już na nowym, przysposabiając do zamieszkania otrzymane siedziby, w których aż roi się od cudów – woda samoistnie ciurkająca ze ściany, czy piec, pod który wcale nie trzeba dokładać, by coś na nim ugotować to zaledwie wierzchołek góry lodowej. Druga noga ciągle jednak sterczy na wyspie – tutaj to pozostawiono większość starzyków, którzy doglądają chat, dbają o żywy inwentarz, pielą grządki, utrzymują ciepło domowego ogniska, chroniąc wieś przed zbytnim zaniedbaniem.

Przez całą powieść czytelnik śledzi losy kurczącej się mikrospołeczności za sprawą niespiesznej, trzecioosobowej narracji. Klimat książki buduje zastosowany język, stylizowany na wiejską gwarę. W tym momencie warto pochwalić pracę tłumacza Jerzego Litwiniuka, który posłużył się bogatą staropolszczyzną, prezentując jej urok oraz piękno w pełnej krasie. Znakomita jest również przyjęta forma opisu świata przedstawionego. Narrator, niczym ciekawski chochlik odwiedza wszystkich pozostałych na wyspie mieszkańców wsi. Zagląda przez okno, prześlizguje się przez szparę w drzwiach, albo nasłuchuje ze stryszku, na który właśnie się wdrapał – gości przez chwilę w każdym domostwie, bacznie nadstawia ucha, próbując przekonać się jak zachowują się poszczególni osobnicy w obliczu nadciągającego kataklizmu. Wydaje się bowiem, że właśnie w takich kategoriach należy rozpatrywać zatopienie Matiory, szczególnie z punktu widzenia staruszków, którzy na wyspie mieszkają niemal do samego dnia zagłady. Z ich perspektywy koniec świata, którym od wieków straszono ciemny lud, staje się nagle bardzo konkretny i bliski, ba, wręcz namacalny. Autor świetnie uchwycił ludzką tendencję do antropocentryzmu – człowiek uważa się za oś, wokół której toczą się losy całego Wszechświata, rości sobie prawo do władzy nad całą przyrodą, na wszystko spogląda przez pryzmat własnej osoby. Z tego względu wiek wioski, która liczy sobie już ponad 300 lat, sprawia wrażenie bardzo sędziwego – wydaje się, że osada będzie trwać po wsze czasy i nikt przy zdrowych zmysłach nie przypuszcza, że może stać się świadkiem zgonu rodzimego siedliska. Tymczasem okazuje się, że to, co jeszcze niedawno jawiło się jako odwieczne, trwałe, niczym głaz z wielkim hukiem musi ustępować nowemu, niepojętemu, niezrozumiałemu. Niemal każdy człowiek postawiony w podobnej sytuacji czuje się zaskoczony oraz nieprzygotowany.

Rasputin przedstawił także zmiany postrzegania rzeczywistości zachodzące wraz z dojrzewaniem człowieka. W tym celu posłużył się trzypokoleniową rodziną Piłaginów. Warto w tym momencie nadmienić, że oprócz bohatera zbiorowego, jakim są mieszkańcy Matiory, utwór posiada centralną postać, którą jest Daria Piłagin. To właśnie na podstawie Darii, jej syna Pawła oraz wnuka Andrieja, czytelnik ma sposobność poznać stosunek trzech ostatnich pokoleń Matiory do trwających przemian. Łatwo zauważyć, że ludzie młodzi, których przedstawicielem jest Andrzej, wykazują skłonności do pojmowania człowieka w kategoriach mocarza, władcy, dla którego nie ma rzeczy niemożliwych. Jego działania ograniczają wyłącznie bariery psychiczne, obce osobnikom wybitnym, mądrym, czy odważnym. Na kwestię ludzką zupełnie inaczej spogląda Daria, która tak jak większość ludzi starszych, poprzez pryzmat własnego więdnącego ciała, zanikających sił, w człowieku widzi słabeusza, nędznego robaka, czy pyłek unoszony wichrami historii. Istota ludzka jest co prawda butna i ogromnie pewna siebie, ale w rzeczywistości stanowi ona wyłącznie niewielki kawałek natury, który wkrótce przeminie, odejdzie w niepamięć. W obliczu potęgi przyrody, czy upływającego czasu, człowiek jest słaby, bezsilny, maluczki.

Bardzo ciekawy jest także obraz wiejskiego życia, toczącego się w Matiorze. Ginący świat odmalowany na wyspie stoi w wyraźnej opozycji do współczesnych modeli egzystencji ludzkich gromad. Dzisiejszego człowieka charakteryzuje przede wszystkim pośpiech, nieustanna pogoń za wyimaginowanym celem, dziki pęd, bez tchu, na złamanie karku, tak, że brakuje czasu, by obejrzeć się za siebie, by przystanąć i zamyślić się, czego właściwie pragniemy, czego tak usilnie poszukujemy. Tymczasem mieszkańcy Matiory, szczególnie Ci starsi prowadzą proste, ale pracowite życie, biegnące w rytmie natury, w zgodzie z mądrością przodków, oparte na solidnych wartościach moralnych. Wszystko toczy się powoli, swoim niespiesznym, ale odwiecznym biegiem. Ludzie nie żyją ze sobą w idealnej harmonii, występują pomiędzy nimi nieuchronne zgrzyty i tarcia, ale zawsze są gotowi pośpieszyć z sąsiedzką pomocą, a prywatne waśnie i spory gasną w obliczu rzeczy, zagrażających całej wsi. Śmierć Matiory może mieć zatem znaczenie symboliczne – autor zdaje się słusznie zauważać, że podobne społeczności zdają się sukcesywnie odchodzić, ustępując miejsca miejskim dżunglom, skupiskom ludzkim, przywodzącym na myśl kłębowiska indywidualistów, egzystujących w swoich ciasnych światkach, w których bardzo trudno doszukać się miejsca dla innego człowieka.

Reasumując, Pożegnanie z Matiorą to interesująca lektura. Ponieważ bohaterowie powieści w sposób definitywny żegnają się ze swoją rodzimą wioską, z doskonale znanym zakątkiem ziemi, stanowiącym niemal cały świat, nastrój utworu jest bardzo melancholijny, sentymentalny oraz smutny. W tle zachodzących zdarzeń, zaprezentowane zostały wspomnienia mieszkańców oraz historia wyspy. Niemal każda karta powieści tchnie powagą, spokojem, charakterystycznymi wobec rzeczy ostatecznych, nieodwracalnych. W utworze, który stanowi swoistą apoteozę wiejskiego życia, można doszukać się także refleksji, dotyczących takich interesujących tematów jak starość, przemijanie, ludzka godność, rozwój duchowy człowieka w kontekście postępu technicznego, czy automatyzacja codziennego życia. Na uwagę zasługują także znakomite opisy przyrody, która odgrywa w utworze niepoślednią rolę. Ponadto autor serwuje ciekawe spostrzeżenia dotyczące człowieczej natury, które najczęściej wygłaszają ludzie starsi, a więc bardziej doświadczeni życiowo, bogatsi o mądrość wynikającą z bacznej obserwacji otaczającego świata. Co interesujące, mimo, iż książka napisana została w 1976 roku, powieść pozbawiona jest jakichkolwiek peanów pochwalnych, na cześć panującego ustroju. 

 

 

Wasz Ambrose