Mo Yan "Kraina wódki" - W oparach alkoholu i absurdu

Kraina Wódki

Yan Mo

Tytuł oryginału: Jiu Guo

Tłumaczenie: Katarzyna Kulpa

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 496

Etanol, który można opisać wzorem C₂H₅OH, to szeroko rozpowszechniony organiczny związek chemiczny z grupy alkoholi monohydrokyslowych (zawierających jedną grupę –OH). W pokojowej temperaturze to bezbarwna ciecz, którą łatwo rozpoznać z racji charakterystycznego zapachu oraz cierpkiego, mocnego smaku. Alkohol etylowy znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle, chociaż większość populacji kojarzy go głównie za sprawą jego właściwości spożywczych. W naszym kraju szczególną popularnością cieszy się 40 % roztwór alkoholu etylowego rozpuszczonego w wodzie, potocznie określany mianem wódki. Chociaż gwoli ścisłości należy dodać, że wódka to nie tylko woda i etanol. W wyniku procesu fermentacji, szczególnie, jeśli jest ona prowadzona przy użyciu drożdży, obok alkoholu etylowego powstaje szereg substancji ubocznych, takich jak gliceryna, kwasy organiczne, alkohole wyższe, metanol, aldehydy oraz estry (ale bez obaw – w samym zacierze, objętość produktów niepożądanych nie przekracza z reguły 1 %). Część tych związków w trakcie destylacji pozostaje w wywarze, ale znakomita większość z uwagi na tworzone mieszaniny azeotropowe oddestylowuje razem z wodą i etanolem. W konsekwencji wódka to głównie H₂O i C₂H₅OH, ale nie można zapominać o plejadzie innych substancji, które nierzadko decydują o specyficznych właściwościach danego trunku. Sam alkohol jest tak stary jak ludzka cywilizacja, towarzysząc jej niemal od zarania. Z tego względu tej popularnej używki nie mogło zabraknąć w świecie kreowanym przez literackich mistrzów słowa. Przeważnie jednak etanol gra role podrzędne, poślednie, zadowalając się napomknięciem o nim przy opisie suto zastawionych stołów, uginających się pod naporem bogactwa jadła i trunków, czy wspomnieniem o pijaku, który za sprawą alkoholu tapla się teraz w egzystencjalnym mule, utraciwszy wszystko, co stanowiło jakąkolwiek wartość w życiu. Ale parafrazując sławetne „Czego to człowiek nie wymyśli?”, można zapytać „O czym to człowiek nie napisze?”, aby następnie dziwować się lekturą, w której pierwsze skrzypce gra alkohol, ba, gdzie już w tytule pojawia się wódka! Powieść, o której mowa, której to chciałbym dzisiaj poświęcić kilka zdań to Kraina wódki, autorstwa Mo Yana.

Guan Moye, ukrywający się pod pseudonimem Mo Yan, to urodzony w 1955 roku chiński pisarz oraz nowelista, od 2012 roku znany całemu światu jako laureat Literackiej Nagrody Nobla. Wyróżnienie zostało przyznane w uznaniu za halucynacyjny realizm scalający opowieści ludowe, historię oraz współczesność. Droga do tego ogromnego sukcesu była dosyć długa oraz kręta. Mo Yan przyszedł na świat w rodzinie ubogich chłopów. Już w wieku 11 lat porzucił naukę w szkole, by podobnie jak rodzice pracować na roli. Wraz z osiągnięciem pełnoletności przyszły literat znalazł zatrudnienie w fabryce bawełny. W tym czasie przez Chiny przetaczała się rewolucja kulturalna, kraj wykonywał wielki skok naprzód. W 1975 roku Mo Yan wstąpił do Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, gdzie służył m.in. jako instruktor polityczny oraz oficer propagandy. Jeszcze jako wojskowy rozpoczął karierę literacką – w 1981 roku ukazał się Rzęsisty deszcz w wiosenną noc. W 1984 roku Mo Yan podjął studia na wydziale literatury Wyższej Szkoły Artystycznej w Pekinie. Autor zajmował się m.in. tłumaczeniem prozy Williama Faulknera oraz Gabriela Garcíi Márqueza. W roku 1991 Mo Yan uzyskał tytuł magistra literatury na Uniwersytecie w Pekinie, a rok później drukiem ukazała się jego kolejna powieść Kraina wódki.

Utwór, którego tytuł dla niejednego polskiego czytelnika może być bardzo bliski sercu, jest dziełem specyficznym. Akcja osadzona została w XX wieku w Alkoholandii, fikcyjnej krainie położnej w Państwie Środka. To właśnie tam zostaje wysłany śledczy Ding Gou’er, którego zadaniem jest rozwikłanie szalenie delikatnej sprawy. Agent musi zweryfikować prawdziwość plotek, rozsiewanych pod adresem najznamienitszych osobistości alkoholandzkiej partii, zgodnie z którymi jej oficjele dopuszczają się haniebnych praktyk, uwłaszczających cywilizowanym ludziom. Dochodzenie jest szczególne, wyjątkowe, niesłychane, a przy tym wielkiej wagi, zawiłe i niewdzięczne. Wymaga ogromnej koncentracji, dogłębnej analizy, solidnego rekonesansu, a przy tym niebywałej wręcz wprawy i taktu, szczególnie w przypadku, gdyby zarzuty i podejrzenia okazały się prawdziwe. Przyłość pokaże, że mocna głowa oraz tolerancja na alkohol również będą bardzo pomocnymi atutami.

Dzieło odznacza się stosunkowo nietypową konstrukcją. We wszystkich rozdziałach, działaniom Ding Gou’era towarzyszy wymiana korespondencji pomiędzy autorem, Mo Yanem, a Li Yidou, doktorantem alkohologii na Uniwersytecie Gorzelnictwa Alkoholonadii specjalizującym się w sporządzaniu mieszanek, będącym jednocześnie początkującym pisarzem. Do każdego z listów dołączany jest krótki utwór prozatorski autorstwa Li Yidou z prośbą o szczerą ocenę mistrza i nauczyciela, za jakiego w opinii młodego adepta literatury uchodzi Mo Yan. Warto przy tym zdradzić, że treść podsyłanych płodów (lokujących się na całej palecie literackich gatunków, począwszy od standardowych opowiadań, na reportażach skończywszy) w zaskakujący sposób zazębia się z miejscami oraz wydarzeniami, których uczestnikiem jest śledczy Ding Gou’er.

W życiu tego ostatniego w trakcie pobytu w Alkoholandii zaczyna się dziać naprawdę sporo. Do tej pory Ding Gou’er pozostawał raczej w egzystencjalnym letargu. Pożycie małżeńskie niby szczęśliwe, ale jak wytłumaczyć obecność kochanki o gorącym, nieprzewidywalnym temperamencie? Gwałtowne, niekiedy irytujące kontakty z nową miłością sprawiają wrażenie jedynych ciekawszych rzeczy, przytrafiających się w raczej bezbarwnym życiu funkcjonariusza. Dotychczas najlepszym lekarstwem na metafizyczną nudę było śledztwo. Raz rozpoczęte, wymagało nieustannej, wzmożonej uwagi, zaangażowania wszystkich sił, nie tylko umysłowych oraz włożenia w nie najszczerszej pasji. Ale sprawa, która obraca się wokół kopalni Luo Shan zdecydowanie odbiega od tych, które do tej pory prowadził Ding Gou’er.

Alkoholandia bardzo szybko udowadnia, że nazwa krainy w żadnym wypadku nie jest dziełem przypadku. Odurzający zapach etanolu jest wszędobylski, a przy tym odurzający. Jego aromat zdają się wydzielać nawet drzewa, z kolei zwierzęta wykonują podejrzanie niepewne ruchy, a podłoże mieni się niepokojąco, czy wręcz wiruje. Sami mieszkańcy nie stronią od alkoholu, pijąc go w przerażających ilościach przy każdej nadarzającej się sposobności. To właśnie z racji etanolu położenie Ding Gou’era wydaje się tak beznadziejne. W umyśle panuje kompletny zamęt, znany doskonale każdemu, kto chociaż raz w życiu doświadczył kaca, wola działania jest regularnie wypłukiwana przez kolejne porcje alkoholu, a morale dodatkowo obniżają poczucie samotności i wyobcowania. Można odnieść wrażenie, że funkcjonariuszowi z nikim nie uda się nawiązać szczerej, niezobowiązującej rozmowy, która pozwoliłaby nawet w niewielkim stopniu posunąć całe śledztwo naprzód. W dodatku podejrzani są równocześnie osobami wyznaczonymi do oficjalnych kontaktów z Ding Gou’erem, co sprawia, że cała akcja bardziej przypomina przedstawienie teatralne, w którym kolejni aktorzy deklamują swoje pieczołowicie wyuczone kwestie.

Całość, poprzez obfite wymieszanie literackiej fikcji z elementami realnymi, wywołuje mocno oniryczne doznania. Czytelnik razem z Ding Gou’erem zdaje się tonąć w morzu alkoholu, w którym skutecznie topiona jest świadomość oraz aparat zmysłów. Nie sposób rozróżnić, które z prezentowanych wydarzeń są tylko pijackim majakiem, ułudą, projekcją zmęczonego mózgu, a które stanowią twardą opokę rzeczywistości. Działania śledczego przypominają błąkanie się w ciemnym labiryncie – kolejne odnogi stanowią tylko ślepe zaułki, w których ponadto wcale nie jest bezpiecznie, a pijackiej tułaczce akompaniuje wyłącznie szyderczy chichot. Fałsz, nieszczerość, zwodzenie powodują, że w umyśle funkcjonariusza co rusz kłębią się ciemne chmury wątpliwości.

Fantasmagorycznej otoczce, skutecznie utrudniającej rozeznanie się w faktach towarzyszy mocno posunięty naturalizm. Li Yidou jedno ze swoich dzieł określa mianem realizmu demonicznego i wg mnie to określenie dobrze pasuje także do prozy Mo Yana. W Krainie wódki nie brakuje epatowania scenami seksu, bezpruderyjną nagością czy wulgarnością. Co interesujące szokującym wstawkom towarzyszą bogaty język, staranny styl, czy wyrafinowane słownictwo. Powieść posiada zatem mocno dualistyczne oblicze – obok obrazów okrutnych, obrzydliwych, czysto fizjologicznych występują malownicze opisy przyrody czy kwieciste, naznaczone głęboką erudycją przemowy partyjnych działaczy. Rzyganie, hemoroidy, sranie, swędzenie, chlanie do nieprzytomności, pierdzenie, niemal zwierzęce parzenie się zostają ukazane na równych prawach, co inne ludzkie działania. Zabieg o tyle uzasadniony, że oprócz wywołania szoku artystycznego dobrze uzmysławia jak niejednoznaczną i trudną w ocenie istotą jest człowiek. Nierzadko szlachetnemu postępowaniu, nieskazitelnemu publicznemu wizerunkowi towarzyszy mroczna, lepka od moralnego brudu osobowość.

Na osobną uwagę zasługują również fragmenty poświęcone sztuce kulinarnej oraz alkoholowi. Proza aż mieni się od całego bogactwa przepisów, wśród których nie brakuje wymyślnych, wykwintnych oraz smakowitych. Na samą myśl o nich ślinianki zaczynają intensywniej pracować, chociaż autor zaprezentował również dania, które powodują, że głos jeży się na głowie, a przełykana ślina, niczym gula utyka gdzieś w drodze do przewodu pokarmowego. Na szczęście w obwodzie pozostaje jeszcze alkohol, którym możemy przepłukać zaschnięte z wrażenia gardło. Różnorodność trunków, jaką roztacza przed nami Mo Yan, przyprawia nie tyle o zawrót, co wręcz o ból głowy.

Powieść na tyle, na ile pozwala na to przyjęta, mocno ironiczna forma, często przywodząca na myśl czarny humor, prezentuje ciekawe oblicze współczesnych Chin. Tyle, że jak głoszą umieszczone na okładce książki słowa autora, prawda o Chinach nie jest elegancka. Już na początku utworu rzucają się w oczy opisy krajobrazu, zdewastowanego ludzką działalnością, wynikającą z chęci ujarzmienia przyrody. Nieudane eksperymenty agrarne zbierają żniwo również w postaci występującej u ludzi bezpłodności, czy całego zastępu chorób. Umorusani robotnicy kojarzą się ze smrodem, brudem oraz ubóstwem. Smog od razu przywodzi na myśl zatłoczone, przeludnione miasta oraz same Chiny, które pogrążone w gospodarczym pędzie zupełnie zapomniały o trosce o ludzką jednostkę oraz o środowisko, eksploatując je do granic możliwości. Pojawia się jednak pytanie na ile przedstawiony obraz jest prawdziwy, a w jakim stopniu jest to karykatura pełniąca formę laurki, wystawionej zachodniemu czytelnikowi, który dokładnie takiego portretu oczekuje?

Powieść jest również nośnikiem uniwersalnych prawd na temat człowieczej natury, które znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistości pod każdą szerokością geograficzną. Przy okazji działań śledczego, wyłania się obraz zdemoralizowanych władzą działaczy, u których świadomość własnej potęgi oraz wrażenie nietykalności działają niczym katalizator dla zachowań podłych, nieetycznych, aroganckich, egoistycznych. Poczucie bezkarności wiąże się z wyzbyciem się odpowiedzialności za popełniane czyny, a jak wiadomo z doświadczenia, zerwanie tamy przyzwoitości nigdy nie może zakończyć się dobrze. Okazuje się, że możliwość wywieranie realnego wpływu na działanie innych ludzi zawsze w mniejszym lub większym stopniu degeneruje, niezależnie od tego pod jaką egidą są sprawowane są rządy. Można pokusić się o stwierdzenie, że niemal w każdym płodzie, będącym dziełem ludzkiego umysłu, nieważne, czy chodzi o przedmiot materialny, czy też o ideę, widać piętno niedoskonałości samego twórcy.

Reasumując pióro Mo Yana okazało się zarówno lekkie jak i intrygujące. Pisarz zgrabnie połączył ze sobą surrealistyczne wizje, na poły bajkową scenerię z bardzo surowym obrazem współczesnych Chin (ta krytyczna wizja własnego państwa spowodowała, że książce nie udało się przejść przez zasieki chińskiej cenzury – pisarzowi udało się znaleźć wydawcę dopiero na Tajwanie). Całość okraszona została obfitym pudrem naturalizmu, który u niejednego czytelnika może wywołać odruchy wymiotne. Uważam jednak, że warto się skusić i dać się zaprosić Mo Yanowi na kilka kolejek. W końcu dobra książka, podobnie jak i wyborowy alkohol niemal zawsze przyprawia o niemały ból głowy.

干杯 [gānbēi]!


Wasz Ambrose